Pomimo małej gęstości zaludnienia ilość osiedli miejskich w północno-wschodniej Polsce jest dość znaczna. Mamy tu oczywiście na {123/23} myśli nie tylko miasta, tworzące niezależne gminy miejskie, ale i wszystkie miasteczka, włączone pod względem administracyjnymi do gmin wiejskich. Na omawianym terytorium, zgodnie z nomenklaturą urzędową, naliczyliśmy przeszło 200 miast i miasteczek, z czego na województwo wileńskie przypada. 59,6%, w tym 12,8% osiedli przykolejowych i 87,2% dawnych; w województwie nowogródzkim i północnej części województwa białostockiego razem wziętych przypada 40,4%, w tym 4,7% osiedli przykolejowych, 95,3% dawnych i jedno osiedle nowe, założone zdała od kolei na zupełnie pustej przestrzeni (Zaostrowiecze) (36). Nawiasem zaznaczyć należy, iż w północno-wschodniej Polsce część miasteczek dawnych zostało zaszeregowanych po wojnie światowej do kategorii wsi. W województwie wileńskim, jak to wynika z porównania danych, zaczerpniętych ze „Słownika Geograficznego” Chlebowskieg o, oraz ze zgromadzonych przez nas materiałów archiwalnych, które, jak sądzimy, są jeszcze niekompletne, z Wykazem Miejscowości Rz. P., tom I, 24 osiedla utraciły tytuły miasteczek; jedno (Uhor), mimo iż jeszcze w roku 1793 korzystało z praw magdeburskich, zanikło całkowicie. Hedemann (23), prowadząc studia terenowe, jedynie w przybliżeniu mógł wytknąć miejsce jego dawnego położenia. W województwie nowogródzkim i północnej części białostockiego, jak wynika z porównania wyżej wymienionych źródeł ze Skorowidzem Miejscowości Rz. P., 10 osiedli utraciło tytuły miasteczek. Jak więc wynika z powyższych rozważań, ilość skupień miejskich czy też ściślej miasteczkowych na omawianym terytorium ongiś była jeszcze większa niż obecnie.

Tab. III. Rozmieszczenie powierzchniowe osiedli miejskich
Repartition superficielle des habitats urbains.

M — Powierzchnia, przypadająca w poszczególnych powiatach na jedno osiedle miejskie. — Superficie des districts par habitats urbaines.

N — Powierzchnia, przypadająca w poszczególnych powiatach na jedno osiedle miejskie, posiadające ponad 1000 mieszkańców. — Superficie des districts par habitats urbains au-dessus 1000 h.

O — Gęstość zaludnienia. — Densité de la population.

W, N, B — województwa — voievodies: Wilno, Nowogródek, Białystok.

{124/24}

Rozmieszczenie miast i miasteczek w północno-wschodniej Polsce przedstawia się jak następuje. Na całym terytorium jedno osiedle miejskie wypada na 253 km2 powierzchni. Rezultaty obliczeń na mniejszych obszarach, powiatami, przedstawia tab. III na str. 123.

Jak wynika z powyższej tabeli, w województwie wileńskim najliczniej rozsiadły się miasta i miasteczka w obszarach najgęściej zaludnionych, a więc w powiatach mołodeckim i oszmiańskim, najrzadziej występują one w obszarze najsłabiej zaludnionym, a więc w powiecie postawskim. Odnosi się to zarówno do kolumny M jak i do kolumny N. W województwie nowogródzkim sytuacja przedstawia się nieco inaczej. Wymieniona powyżej zależność w kolumnie M nie istnieje wcale, w kolumnie N wyraża się znacznie słabiej. W województwie nowogródzkim obszary, które posiadają największą gęstość zaludnienia, jak powiat nieświeski, mają prawie najrzadziej rozmieszczone osiedla miejskie i odwrotnie — w obszarach słabiej zaludnionych, jak powiat lidzki, są one znacznie częstsze. Małą gęstość zaludnienia i małe zagęszczenie miast i miasteczek w województwie nowogródzkim wykazuje powiat Słonimski, w skład którego procentowo wchodzą największe powierzchnie zalesione (32%), oraz znaczne obszary bagniste, położone w dorzeczu środkowej Szczary i dolnej Myszanki, zupełnie nie nadające się do celów osadniczych. Mniejsza ilość osiedli miejskich w powiatach gęściej zaludnionych tu i ówdzie jest zrekompensowana przez ich większe rozmiary. Odnosi się to do powiatu nowogródzkiego, gdzie ilość osiedli miejskich, posiadających ponad 1000 mieszkańców, wynosi 70% wszystkich miast i miasteczek. Należy jednak zaznaczyć, iż w województwie wileńskim powiaty mołodecki i oszmiański mają jednocześnie najgęstsze rozmieszczenie i największy w całym województwie odsetek miast i miasteczek, posiadających ponad 1000 mieszkańców: w powiecie mołodeckim wynosi on 66,2%, w powiecie oszmiańskim — 53,1%. Mamy więc tu do czynienia ze specjalnie uprzywilejowanym terenem przez osadnictwo miejskie.

Ogólnie zaznaczyć należy, iż w północno-wschodniej Polsce miasta i miasteczka są gęściej rozmieszczone w słabiej zaludnionym województwie wileńskim, gdzie jedno osiedle miejskie wypada na 227 km² {125/25} powierzchni, i rzadziej rozmieszczone w bardziej zaludnionym województwie nowogródzkim, gdzie jedno osiedle miejskie wypada na 283 km2. Zaznaczone powyżej zjawisko, jak sądzimy, posiada swoje uzasadnienie historyczne. W północno-wschodniej Polsce tak zwane miasteczka poczęły się ukazywać gdzieś w XV wieku na widowni dziejów, jako drobne osiedla o charakterze targowiskowym. (W języku białoruskim nazwa „mesto” albo w ukraińskim „misto”, jak pisze Charuzin (18), oznaczała gród nieobronny, w którym istniał rynek). W następnych wiekach przybywały dalsze miasteczka, zakładane w dobrach prywatnych i królewskich na zupełnie pustej przestrzeni, bądź też przy już istniejących osiedlach dla zwiększenia dochodów płynących z posiadłości ziemskich. Oczywiście powstawanie tych miasteczek w wielu wypadkach nie wynikało z jakichś potrzeb gospodarczych kraju, lecz stanowiło konsekwencję tylko i wyłącznie aktu woli takiej czy innej jednostki. Tak na przykład Dymitr Sapieha otrzymuje polecenie od Zygmunta Augusta osadzania w puszczach Łyskowskiej, Międzyrzeckiej i Słonimskiej, z których, jak zaznacza król, „do seho czasu pożitku nijakogo nam nie było" (30) nowych siół i miasteczek. Przez nadawanie pewnych swobód i przywilejów w miasteczkach usiłowano ściągnąć nowych osadników („gości”), od których pobierano dość wysokie czynsze za „place siedzibne”. Przy zakładaniu miasteczek przy już istniejących osiedlach miejskich liczono, jak sądzimy, na zwiększone zyski, płynące ze wzmożenia wyszynku gorzałki, miodu i piwa podczas dni targowych. Arenda z karczem, jak pisze Łowmiański (31), stanowiła ongiś obok pańszczyzny główną pozycję w dochodach dworskich.

W województwie wileńskim gleby, z wyjątkiem dość wąskiej strefy zbielicowanych iłów ciągnących się w dziśnieńskim, są liche i dają nikły plon. W województwie nowogródzkim inaczej. Jego południowo-wschodnia część w związku z występowaniem lessów jest bardzo urodzajna: była ona nazywana przed wojną światową „Mińską Ukrainą” ⁶⁾ (33). Teren powiatu ńieświeskiego oraz częściowo powiatów nowogródzkiego i baranowickiego należał i należy w gospodarstwie zbożowym do obszarów eksportowych. W związku z powyższym skłonni jesteśmy sądzić, iż w województwie wileńskim, gdzie gospodarstwa rolne dawały nikłe dochody, dla zwiększenia „pożytków” założono w przeszłości więcej miasteczek, niż w województwie nowogródzkim, gdzie z tych gospodarstw i bez miasteczek z samego rolnictwa można było ciągnąć dość pokaźne {126/26} zyski. W ten sposób dawne metody eksploatowania posiadłości ziemskich, być może, tu i ówdzie wywarły swój wpływ na rozmieszczenie osiedli miejskich, przyczyniając się do ich większego lub mniejszego skupiania się na omawianym terytorium.

Po omówieniu rozmieszczenia, powierzchniowego miast i miasteczek pozwolimy sobie z kolei dla całokształtu obrazu wykazać całkowitą ilość mieszkańców, przypadających na każde z nich w poszczególnych powiatach.

Tab. IV. Ilość mieszkańców, przypadająca na jedno osiedle miejskie w poszczególnych powiatach. — Population totale des districts par habitats urbains.

M — Całkowita liczba mieszkańców, przypadająca na osiedle miejskie.
Population totale des districts par habitats urbains.

N — Całkowita liczba mieszkańców powiatu, przypadająca na osiedle miejskie, posiadające ponad 1000 mieszkańców.
Population totale des districts par habitats urbains au- dessus de 1000 habitants.

O — Gęstość zaludnienia na km2. — Densité de la population par km2.

W, N, B — województwa — voievodies: Wilno, Nowogródek, Białystok.

Jak wynika z tabeli liczba ludności, przypadająca na jedno osiedle miejskie (kolumna M) na całym terytorium jest mniej więcej jednakowa. Odchylenia są tu stosunkowo bardzo nieznaczne. Jedynie w powiecie Słonimskim, gdzie jak to już zaznaczyliśmy powyżej, ilość miast i miasteczek w stosunku do zajmowanej przez ten powiat przestrzeni jest bardzo nieliczna, na jedno osiedle miejskie przypada nieco większa liczba mieszkańców. Przy uwzględnieniu tylko osiedli większych, posiadających ponad 1000 mieszkańców z pominięciem drobniejszych (kolumna N), otrzymujemy odmienny obraz. Rozstrzał liczby mieszkańców, {127/27} przypadających na jedno miasto czy miasteczko, jest tu bardzo znaczny i dochodzi do kilkudziesięciu tysięcy ludzi. Maksimum w obu województwach występuje w słabo zaludnionych i obfitujących w lasy i nieużytki powiatach, jak Słonimski i postawski. Bardzo wysoką liczbę mieszkańców, przypadających na jedno osiedle miejskie (kolumna N) w powiecie brasławskim uzasadniają czynniki natury politycznej: granica, oddzielająca polskie terytorium państwowe od Litwy i Łotwy, odcięła trzy większe osiedla miejskie, a mianowicie Dyneburg, Jeziorosy i Krasław, związane terytorialnie z tym powiatem, co w konsekwencji sprawiło, iż ilość miast i miasteczek, posiadających ponad 1000 mieszkańców, zmalała tu bardzo znacznie. Minimum, które wypada w powiatach stołpeckim i północnej części grodzieńskiego, nie posiada swego wyraźnego uzasadnienia.

Ogólnie zaznaczyć należy, iż ilość mieszkańców, przypadająca w północno-wschodniej Polsce na jedno osiedle miejskie, przy uwzględnieniu zarówno miast jak i miasteczek, jest mała. Wobec tego, że osiedla te na omawianym terytorium, z wyjątkiem kilku większych miast, jak Wilno, Grodno, Lida czy Słonim, gdzie skupia się przemysł, mają charakter ośrodków targowiskowych, obsługujących potrzeby okolicznych wsi, jasne jest, iż przy takiej' małej ilości mieszkańców, przypadających na poszczególne osiedla, nie mogą się one rozwijać wobec małej pojemności ich rynków zbytu. Zdobywanie większego znaczenia przez niektóre miasteczka dokonuje się drogą przyciągania ludności wiejskiej, terytorialnie związanej z innymi miasteczkami, i przez włączenie jej do sfery swoich wpływów.

Uwagi końcowe.

Reasumując wszystkie powyższe rozważania, pozwolimy sobie na zakończenie dorzucić kilka uwag syntetycznych.

Rozmieszczenie osiedli miejskich w północno-wschodnej Polsce posiada przeważnie charakter łańcuchowy. Miasta i miasteczka tkwią bądź wzdłuż arterii wodnych, bądź wzdłuż pewnych linii orograficznych terenu, przede wszystkim zaś wzdłuż głównych szlaków komunikacyjnych. Moment ten unaocznia załączona mapa (str. 104). Wyraźne łańcuchy osiedli miejskich ciągną się nad Niemnem i Dzisną: Wilia, ze względu na swe zabagnione brzegi, w środkowym biegu jest mniej atrakcyjna dla osadnictwa. Linie miast i miasteczek, położonych wzdłuż traktów kołowych, posiadają układ promienisty: zbiegają się one prawie wszystkie w Wilnie. Zasługują tu na uwagę dwie linie na północ od Wilna, ciągnące się równolegle w bardzo nieznacznym oddaleniu od siebie. Jedna z nich jest związana ze szlakiem kołowym, druga — ze szlakiem kolejowym. {128/28}

Układ łańcuchowy, wywołany przez czynniki orograficzne, w pewnym stopniu występuje na północnej krawędzi wału oszmiańskiego, gdzie osiedla miejskie rozsiadły się na pograniczu wymienionego wału i depresji środkowej Wilii. Należy jednak zaznaczyć, iż wzdłuż tego pogranicza, czasem wchodząc na krawędź wału, czasem schodząc na dno depresji, biegnie wielki gościniec, tak zwany Czarny Trakt. Oba więc te momenty orograficzny i komunikacyjny kojarzyły się tu ze sobą i najprawdopodobniej, działając wspólnie, doprowadziły do układu łańcuchowego osiedli miejskich. Podobne zjawisko powtarza się na zachodnich peryferiach wyżyny lidzkiej.

Obok rozmieszczenia łańcuchowego, tu i ówdzie na omawianym terytorium daje się zauważyć występowanie grupowe miast i miasteczek. Rozsiane na pewnej powierzchni w sposób dość bezładny, tworzą one łącznie jak gdyby jedną rodzinę. Grupowe występowanie daje się zauważyć wyłącznie w obszarach wyżynnych, dość dawno wylesionych i posiadających większą gęstość zaludnienia. Największe takie rojowiska występują w południowo-zachodniej części wału oszmiańskiego, następnie mamy z nim do czynienia w południowej części wyżyny lidzkiej, która czasem bywa traktowana pod względem morfologicznym jako niezależna jednostka i nazywana płytą szczuczyńską. Drobniejsze rojowiska występują w południowo-wschodniej części wyżyny nowogródzkiej oraz na pojezierzu brasławskim.

Cały szereg osiedli miejskich rozsiadł się w bliskim sąsiedztwie Wilna, tworząc dookoła stolicy północno-wschodniej Polski charakterystyczną aureolę. Są to przeważnie skupienia bardzo drobne, stojące zarówno pod względem funkcjonalnym, jak i kraj obrazowym prawie na poziomie wsi. Do kategorii większych osiedli należą jedynie Nowowilejka i Landwarów, dwa węzły kolejowe, stare historyczne Troki, które ożywiły się ostatnio pod wpływem ruchu turystycznego i parę innych. Liczne miasteczka podwileńskie zdradzają tendencję do rozpadania się i zanikania w związku z przeprowadzoną komasacją gruntów. Moment ten wskazuje na małe nasilenie wpływów Wilna. Urbanizacja okolic dużego ośrodka miejskiego w znacznym stopniu zależy od jego uprzemysłowienia i od rozwoju komunikacji podmiejskiej. Wilno pod obu wyżej wymienionymi względami jest upośledzone, toteż dookoła niego nie tylko nie powstają nowe osiedla miejskie, lecz nawet zanikają stare, istniejące czasem od paru setek lat.

Z Zakładu Geograficznego U. S. B.

{129/29}

LITERATURA

I. Materiały źródłowe.

1. Semkowicz W.: Rzeczpospolita Polska w dobie królów obieralnych, mapa w skali 1: 3.000.000.

2. Zannoni R.: Carte de la Pologne, 1772 r.

3. Szubert: Specjalnaja karta zapadnoj czasti Rossijskoj Imperii, 1832 r. skala 1:420.000.

4. Dorożnaja karta Rossijskoj Imperii, 1769 r., recte: 1796 r.

5. Wojenno-dorożnaja karta czaśti Rossii, 1829 r.

6. Generalnaja Pocztowaja Karta Ewropy, 1812 r.

7. Taryfa podymnego miast starościńskich, Wilno, A. A. D. 3365.

8. Lustracja dróg, grobel i mostów W. Ks. Litewskiego, Wilno, A. A. D. 3810.

9. Daniłowicz I.: Skarbiec dyplomatów.

10. Pamiatnaja kniżka wilenskoj gubernii, Wilno, 1912 r.

11. Skorowidz Miejscowości Rz. P., Warszawa. 1923.

12. Skorowidz Gmin Rz. P., Warszawa, 1933.

13. Wykaz Miejscowości Rz. P., Warszawa, 1938, t. 1.

14. Statystyka Rolnicza, Wyd. G. U. S., 1930—31.

15. Mały Rocznik Statystyczny, 1938 r.

II. Rozprawy.

16. Baliński M.: Starożytna Polska, t. IV.

17. Brunhes J.: Ilistoire de la nation française, t. II, Paris, 1926.

18. Charuzin A.: Słowiańsko je żiliszcze, Wilno, 1907.

19. Choinoky E.: Geographical position of Budapest, „Földrajzi Közleméćnyek", Budapest, 1923.

20. Garlikowska H.: Rozmieszczenie i statystyka jezior wileńskich, Bydgoszcz, 1925 r.

21. Hassert K.: Die Städte, Leipzig, 1907 r.

22. Halicki B.: Dolina Dżwiny, „Ziemia", 1931 r.

23. Hedemann O.: Historja powiatu brasławskiego, Wilno, 1930 r.

24. Hedemann O.: Dzisna i Druja, Wilno, 1934 r.

25. Horn W.: Die Bevölkerungsverteilung in Ostpreussen, Königsberg, 1931 r.

26. Kolankowski L.: Zygmunt August, Lwów, 1913 r.

27. Kondracki J.: Pojezierze brasławskie, Przeg. Geogr. t. XVII.

28. Lencewicz St.: Polska, Warszawa, 1938 r.

29. Limanowski M.: Najstarsze Wilno, „Wilno i Ziemia Wileńska", 1930 r.

30. Łowmiański H.: „Wchody" miast litewskich, Ateneum Wil., t. I.

31. Łowmiański H.: Rys historyczny woj. nowogródzkiego, Wilno, 1935 r.

32. Niemcewicz U.: Podróże historyczne, Paryż, 1858 r.

33. Odlanicki-Poczobutt St.: Województwo nowogródzkie, Wilno, 1936 r.

34. Ormicki W.: Miasta w woj. białostockim, Wiad. Geogr. 1938 r. Nr 2.

35. Rewieńska W.: Izocbrony Wilna, Prace Wil. Tow. Przyj. Nauk, 1929 r.

36. Rewieńska W.: Zaostrowiecze, nowe miasteczko w woj. nowogródzkim, Wiad. Geogr. 1938 r. Nr 1.

{130/30}

37. Rewieńska W.: Miasta i miasteczka magdeburskie w województwach wileńskim i nowogródzkim, „Ziemia Lidzka” 1938 r.

38. Rewieńska W.: Miasta i miasteczka w północno-wschodniej Polsce, Wilno, 1938 r.

39. Siemieńska H.: Itinerarium Jana Zamoyskiego, Zamość, 1920 r.

40. Śnieżko A.: Stolpce — ostatnie miasto na rubieży, „Ziemia Lidzka”, 1938 r. Nr 1.

RÉSUMÉ

Le présent article a pour objet la répartition des villes et des bourgs au N. E. de la Pologne en fonction du modelé du terrain, du réseau hydrographique, du tracé de grandes routes et des chemins de fer, ainsi que de la population du pays.

Le modelé du terrain au N. E. de la Pologne est assez varié. Nous voyons ici des plateaux diluviaux, interrompus par des larges dépressions. Les plateaux sont pour la plupart des terrains agricoles. Le développement de l’agriculture a été favorisé par la présence d’un sol plus fertile, formé sur un fond d’argiles morainiques. Les dépressions, couvertes de marais et de sable, sont peu propices à la culture: ce qui domine ici, ce sont les pâturages, et surtout les forêts qui occupent parfois des espaces considérables. Le caractère différent des plateaux et des dépressions qui résulte de la diversité des conditions naturelles a exercé son influence sur la dislocation d’habitat humain. L’habitat rural ainsi que l’habitat» urbain se concentrent surtout dans la région des plateaux. Dans les dépressions, les bourgs et les villes sont rares; parfois nous les rencontrons sur les bords des rivières navigables où ils ont caractère des ports fluviaux. La répartition des villes et des bourgs sur les plateaux se fait de deux manières: tantôt ils s’établissent dans leurs parties centrales, tantôt ils s’alignent en longues chaînes sur les rebords des plateaux, c. à d. sur les limites de deux unités morphologiques au caractère différent.

Le N. E. de la Pologne comprend plus de 200 villes et bourgs; de ce nombre 86% sont situés sur les bords des rivières et des lacs; les 14% qui restent sont éloignés des eaux ou bien ils sont placés au bord des marais, ou le long des vallées arrosées seulement à la période des inondations du printemps.

L’habitat urbain se rencontre également au bord des grandes et des petites rivières, comme le démontre la table de la page 107, du texte polonais. Nous obtenons un tableau tout différent en considérant la répartition des villes et des bourgs sur les bords des rivières et en tenant compte du nombre de leurs habitants. On rencontre les grandes villes {131/31} surtout au bord de grandes rivières (t. I p. 108), importantes comme artères de communication. La repartition des villes et des bourgs au bord des lacs est présentée sur les pages 107, et 109. L’absence du grand habitat urbain auprès des lacs et le résultat du rôle insignifiant de ces derniers dans la communication, à cause du manque de grands affluents. Ensuite l’auteur considère la repartition des villes et des bourgs le long des rivières dans leur cours supérieur, moyen et inférieur. Comme nous le demontre le tableau d’assemblage à la page 110, les villes et les bourgs du N. E. de la Pologne s’établissent le plus souvent au cours supérieur, dépourvu de valeurs navigables, ce qui indique que seules les routes continentales avaient de l’importance pour bien des villes et des bourgs sur les terrains mentionnés. Environ 40% des villes sont situées au confluent de deux artères d’eau: la rivière principale et son affluent. Cette situation est spécialement favorable, vu que l’embouchure de l’affluent joue souvent le rôle d’un port naturel pour la navigation sur la rivière principale et par conséquent elle devient un endroit favorable au commerce. Cette situation était choisie aussi à cause de ses valeurs défensives. Les passages naturels (gués) sont aussi très importants par rapport à la repartition des villes et des bourgs au bord des rivières. L’auteur envisage deux genres de passages: des rivières et ceux des marais. La traversée des grandes vallées marécageuses est pour la plupart plus difficile que la traversée des rivières.

La relation étroite entre l’habitat urbain et le réseau routier est généralement connue. Le long des lignes de communication, utilisées par le commerce, apparaissent partout des conditions spécialement favorables à la formation des villes et des bourgs.

Au N. E. de la Pologne nous rencontrons l’habitat urbain le long des routes principales, en moyenne tous les 20,7 km, et le long des routes secondaires — tous les 23,4 km. Les villes et les bourgs, selon l’opinion de l’auteur, sont séparés par une distance que les voyageurs traversaient jadis ordinairement en un jour. L’auteur documente son point de vue par les données historiques.

L’habitat urbain a surgi en grand nombre sur le terrain mentionné après la construction des chemins de fer. Les chemins de fer, construits par la Russie après les partages de la Pologne, laissaient pour la plupart de côté les anciens centres économiques du pays et s’éloignaient d’eux à plusieurs km. Il est évident que dans ces conditions le réseau ne contribuait pas au développement des villes et des bourgs déjà existants: au contraire, il les condamnait à périr en créant en même temps de nouveaux centres près du chemin de fer. {132/32}

Dans certaines régions au N. E. de la Pologne il y a une rélation entre la repartition d’habitat urbain et la densité de la population. Ce phénomène se fait remarquer dans la voïevodie de Wilno, comme nous le démontre le tableau III et IV. Il n’en est pas ainsi dans la voïevodie de Nowogródek. P. ex. dans le district de Nieśwież, qui possède le sol le plus fertile de toute la Pologne N. E. (loess) et la plus grande densité de la population, l’habitat urbain est le plus rare. L’auteur attribue ce phénomène à des facteurs historiques.

En général on peut dire que la repartition d’habitat urbain au N. E. de la Pologne a pour la plupart un caractère linéaire. Les villes et les bourgs sont situés le long des rivières, ou bien le long des accidents principaux du terrain (sur les limites des plateaux et des dépressions) et avant tout le long des lignes de communication terrestre.

UWAGI AUTORA

1) Według obliczeń Garlikowskiej (20), przy uwzględnieniu poprawek Kondrackiego (27), w północno-wschodniej Polsce znajduje się 71 jezior o powierzchni od 1—10 km² i 12 jezior o powierzchni powyżej 10 km2, z których jedno częściowo znajduje się na terytorium Łotwy.

2) Limanowski (29) wiąże historię powstania Wilna z przeprawą, przez Wilię. Zdaniem wymienionego autora, materiał przynoszony przez rzekę Wilenkę, której ujście znajdowało się w czasach historycznych powyżej od współczesnego, był porywany przez Wilię i osadzany w okolicach Zielonego mostu, w formie dość trwałej ławicy, która ułatwiała przeprawę przez rzekę. Obecnie ławica ta nie istnieje.

3) Wymienione podróże króla Zygmunta Augusta i Jana Zamoyskiego miały miejsce w miesiącach letnich; w okresie jesiennym, kiedy stan dróg pogarsza się znacznie, prawdopodobnie trwałyby nieco dłużej, w zimie, saniami, być móże nieco krócej.

4) O przerzucaniu się głównego prądu komunikacyjnego z jednego gościńca na drugi mówi na przykład dokument Zygmunta 1 z roku 1529, w którym król wzywa mieszczan wileńskich i nowogródzkich oraz kupców, aby jeździli z Wilna do Nowogródka i na odwrót starym gościńcem przez Gieranony (9). Najwidoczniej ruch handlowy w wymienionym okresie czasu zaczyna biec po innej linii komunikacyjnej, prawdopodobnie nieco na wschód od Gieranon, przez Dziewieniszki i Subotniki.

5) W taryfie podymnego miast starościńskich podana jest ilość dymów. Dla otrzymania liczby mieszkańców, zgodnie z metodą, stosowaną przez Łowmiańskiego (31), pomnożyliśmy liczbę dymów przez 6.

6) Obecne powiaty nieświeski i nowogródzki wchodziły przed wojną światową w skład gubernii mińskiej.