UWAGI AUTORA

ROZDZIAŁ I.

1) Grzegorz Wollowicz: „Rewizja puszcz i pierechodów zwierinnych W. K. Lit. r. 1552" (puszcza ta ciągnęła się z południowego wschodu na północny zachód od Pińska do Białowieskiej puszczy, dotykając swym brzegiem północnym linji wsi Jastrząb — Petelewo — Sobole — Swadbicze — Obecz — Orańczyce — Czachec — Kociołki — Zarzecze).

2) Talko — Hryncewicz: „Człowiek na zięmiach naszych", str. 73.

3) M. Lubawski: „Litwa i Słowianie", Mińsk, 1929 r., str. 4.

4) Rewizja Kobryńskiej Ekonomji Dymitra Sapiehy, r. 1563, podaje w naszym powiecie nazwy: uroczysko Jaźwiny nad jzeką Horodecznianką, tejże nazwy uroczysko w rejonie Bludnia, błota Jaźwinskie przy granicy wsi Kabaki i t. d.

5) Bardzo stare nazwy rzek Jasiołdy, Wińca, Leśnej.

6) Sielec 1471 r. (kościół). Bereza 1477 r. (kościół), Prużana (Dobuczyny) 1473 r. (cerkiew), Szereszów 1517 r. (cerkiew).

7) Stryjkowski: „Kronika”, str. 180.

8) Tamże: str. 210.

9) „Ipatjewskaja Letopiś": str. 157.

10) S. Wysłouch: „Rozwój granic i terytorjum powiatu Kobryńskiego". str. 107.

11) „Ipatjewskaja Letopiś", str. 206.

12) S. Wysłouch: „Dobra Szereszewskie”.

13) „Za Berestjem srubu gorod na pustom mieście naricajemom i naręcze imia jemu Kamieniec, zania byść kamiena ziemia. S’zda że w niem stołp kamień wysotoju 17 sażniej” Ipatjewskaja Letopiś": str. 222, t. II.

14 „... i posła Włodzimier s toziemci (t. j. tubylcami) w czołnoch wozwierch reki Łysny (t. j. Leśnej)...” dla wyboru miejsca pod założenie miasta Kamieńca. („Ipatjewskaja Letopiś”, str. 206).

15) W r. 1287 książe Włodzimierz zapisuje miasto Kobryń z włością żonie swojej. („Ipatjewskaja letopiś”.)

16) S. Wysłouch: „Rozwój granic i terytorjum powiatu Kobryńskiego do połowy XVI wieku”, str. 15, Wilno, 1930 r.

17) Tamże: str. 17 (list W. Ks. Zygmunta Kiejstutowicza z okresu walk ze Swidrygiełłą w r. 1433).

18) Jakubowski: „Mapa W. Ks. Lit. w połowie XVI w.", Kraków. 1928 r., str. 14.

19) Zbiór aktów Wil. Kom. Archelog., t. III-ci, str. 361.

20) Tamże: str. 398. (akt dotyczący spustoszenia Kamieńca Litewskiego).

21) Tamże: t. IV, str. 7.

22) Tamże: sir. 31.

23) Tamże: str. 159.

24) Tamże: str. 213.

25) Tamże: str. 224.

26) Tamże: str. 269.

27) Tamże: t. IV str. 327.

28) Tamże: t. IV str. 527.

29) Zniszczenia w m. Szereszewie i we wsi Wiszni. „Inwentarz Starostwa Szereszewskiego" z r. 1793-go.

30) Mościcki: „Dzieje porozbiorowe Litwy i Rusi", Tom I.

31) „Rewizja Traktów, Mostów i Grobel W. Ks. Lit. r. 1765-go”, rękopis, własność seminarjum prawa i nauk społecznych uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie.

32) Tamże: str. 38: W Szereszewie przez cale miasteczko mosty porządne", „dla przejeżdżającego kupca dość wygodne"...

33) Tamże: „w mieście Prużanie mosty dobre, kupiec płaci po 2 grosze".

34) Tamże: str. 40: ok. Semenczy i Polońska „droga straszna, mimo to biorą trzy grosze myta przy każdej karczmie".

35) Tamże: str. 42.

36) W r. 1840 Mikołaj I-szy ze względów politycznych i rusyfikacyjnych zabronił dodawać do nazwy „Grodzieńska” nazwę „Litewska”.

37) Chombay: „Histoire de l'expedition de Russie".

38) E. Lachnicki: „Statystyka Gubernji Grodzieńsko-Litewskiej, rok 1817". Wilno. str. 52.

39) Tamże: str. 33.

40) t. j. włościanie (przyp. autora).

41) Tamże: str. 2 p. 21

42) Tamże: str. 32.

43) Tamże: str. 36.

44) Tamże: str. 76.

45) Tamże: str. 69.

46) Tamże: str. 87.

47) grobla Józefińska t. zw. „Żołobate mosty”

48) Puzyrewski: „Wojna — Rosyjska 1831 r.

49) Duchowieństwo lego klasztoru również brało udział w powstaniu.

50) Szczegóły znajdzie czytelnik w rozdziale ll-m „Królewszczyzny, dobra ziemskie, fortuny magnackie”.

51) „Grodzieńska Gubernja" r. 1863. zbiorowa praca oficerów b. ros. sztabu generalnego pod red. Bobrowskiego, t.1., str. 773.

52) a) Nastrój unitów charakteryzuje treść listu cesarza Pawła I-go ze Słonima do gubernatora w Mińsku w r. 1797. „Przejeżdżając my przez Mińską Gubernję — patrzyli, iż chociaż w rozlicznych osadach przeszłe unickie cerkwie przemienione w greckie i do onych naznaczeni kapłani, lecz obywatele do tych cerkwi chodzić i być uczestnikami onych nie chcą, przytem nie zaniedbują mówić, że większa ich część nigdy nie miała dobrowolnego żądania porzucić unję”.

b) Bobrowskij w pracy: „Grodzieńska Gubernja" przy charakterystyce stosunków wyznaniowych jeszcze w roku 1860 pisze: „Prawosławni niechętnie odwiedzają prawosławne cerkwi, często wolą kościoły, do których przyzwyczaiła ich cerkiew unicka, znaczna ilość parafjan modli się jeszcze — że tak powiem — po katolicku” (rok 1860).

53) Bobrowskij: „Grodzieńska Gubernja", t. II. str. 325. Wartość tego spożycia odpowiadała ówczesnej wartośći 208 kgr. żyta.

54) Bobrowskij: „Grodzieńska Gubernja". t. II, str. 474.

55) Tamże: t. II, str. 76 i 216.

56) W r. 1858-m epidemje duru brzusznego, czerwonki, cholery w r. 1866-m znów cholera.

57) Bobrowskij: tamże t. I, str. 480.

58) Bobrowskij: „Grodzieńska Gubernja", t. I. str. 596.

59) Tamże str. 614. (w r. 1931 ludność żydowska stanowi w powiecie 8-6 %

60) Tamże: t. I str. 678.

61) Tamże: t. I str. 682.

62) „Archiwalne materjaly muzeum Murawjewskiego", Wilno, t. I., akt Nr. 222 z dn. 6.II 1863 r.

63) Pamiętniki weterana powstania Feliksa Skoczyńskiego, rękopis z 1930 r.

64) Tamże.

65) „Archiwalne materjaly muzeum Murawjewskiego", T. I, akt Nr. 238.

66) Tamże: akt. Nr. 264 z dn. 21.II.1863 r.

67) Tamże: akt. Nr. 264 z dn. 21.III.1863.

68) „Archiwalne materjaly muzeum Murawjewskiego", Wilno. t. 1, akt. Nr. 321 z dn. 3.IV—1863 r.

69) Tamże: akt. Nr. 340 z dn. 27.III. 1863 r.

70) Feliks Skoczyński. weteran 1863 r: pamiętniki, rękopis, z 1930 r.

71) „Archiwalne materjaly muzeum Murawjewskiego”, Wilno, t. I. akt Nr. 320.

72) Tamże: t. I, akty Nr. 366, 367, 368, z kwietnia 1863 r.

73) Spotykamy jeszcze i teraz w puszczy Różańskiej nazwę miejscową „lachów tryb”.

74) Feliks Skoczyński, b. właściciel majątku Haleny powiatu Prużańskiego, weteran 1863 roku, pamiętniki 1930 r.

75) Akty kościelne Dziekanatu Rz.-Katolickiego w Prużanie lata 1860 — 1880.

76) Bobrowskij: „Grodzieńska Gubernja", t. I, str. 691.

77) W 1870 r. komendant posterunku żandarmerji w Prużanie otrzymywał rocznie 1611 rubli, sędzia śledczy tylko 988 rubli, podoficer żandarmerji rocznie 180 rubli, mierniczy powiatowy tylko 196 rubli (Dane Arch. Państw, w Wilnie Nr. akt 198/8/1840, akty kancelarji byl. gen. gubernatora Wileńskiego).

ROZDZIAŁ II.

1) S. Kutrzeba: Historja ustroju polski, t. II, str. 131.

2) S. Wysłouch: „Dobra Szereszewskie". str. 19.

3) S. Wysłouch: „Rozwój granic i terytorjum powiatu Kobryńskiego do połowy XVI wieku”, str. 55.

4) Akty wydane przez Wil. Kom. Archeologiczną.

5) Wieś Dobuczyn została przeniesiona na obecne miejsce około roku 1562-go: przedtem znajdowała się na miejscu folwarku Bialosowszczyzna. (Rewizja Kobryńskiej ekonomji).

6) Wieś „osadzona" w dawnej puszczy Kobryńskiej około 1560-go r.

7) „Inwentarz Starostwa Kobryńskiego" sporządzony przez rewizorów Melchera Rayskiego i innych. Akty Wileńskiej Kom. Archeologicznej. „Inwentarze majątków z XVI wieku”, t. XIV, str. 379 — 585. Inwentarz ten sporządzony jest widocznie z uwzględnieniem „Ordinatio o prowentach królewskich" z r. 1589-go i zapewne podaje ostateczny skład włości (przyp. autora).

8) „Sapiehowie", Petersburg, 1890 r., t. I.

9) Akty Wileńskiej Komisji Archeologicznej, t. II. Wilno, str. 136. List Stefana Batorego z r. 1581.

10) „Ordynacja Puszcz Królewskich w W. Ks. Lit.", Bialozór, r. 1641. Akty Wileńskiej Komisji Archeologicznej, Wilno, 1871 r., str. 182—183.

11) Tamże: str. 205 — 206.

12) Kościalkowski: „Ze studjów nad dziejami Ekonomji królewskich na Litwie", Wilno, 1914 r. str. 98.

13) Tamże, str. 121.

14) Tamże; str. 122.

15) Akty zamiany gruntów cerkwi Suchopolskiej, zbiór aktów Wileńskiej Komisji Archeologicznej, t. II, str. 112 (należy przypuszczać, że Tyzenhauz dzierżawił cała ekonomję).

16) a) „Ordynacja puszcz królewskich w W. Ks. Lit.", Bialozór r. 1641, str. 182—183, podaje że „dożywocie mają pany": Machwicowa w Suchopolju 20 włók, Wojciech Zieliński i Tomasz Wilkowicz ogółem 18 włók w Babińcu.

b) Instrukcja posłom Województwa Brzeskiego na Sejm w r 1670, akty wileńskiej Komisji Archeologicznej. T IV. str. 106. Na dobra Czachec otrzymuje przywilej Bazyli Krasiński;

c) Przywilej królewski z r. 1752-go donatarjuszowi Czulkiewiczowi na 24 morgi t. zw. Jacewicze z klucza Czacheckiego,

Grodzieński Sąd Grodzki, Akty Wileńskiej Komisji Archeologicznej, Wilno 1871 r., str. 430—32.

17) Powołanie się na list upominalny (dala nie podana) króla Zygmunta III-go do Radziwiłła — „Starosty Szereszewskiego" (Inwentarz Starostwa Szereszewskiego z r. 1793-go).

18) Wysłouch: „Rozwój granic i terytorjum powiatu kobryńskiego do połowy XVI wieku”, Wilno, 1930 r., str. 16.

19) S. Wysłouch: „Dobra Szereszewskie”, str. 2-9 i 19.

20) Inwentarz starostwa Szereszewskiego z r. 1793-go.

21) „Sapiehowie”, Petersburg, 1890, t. I. str. 171.

22) Tamże: t. II.

23) Akty Państwowego Archiwum w Grodnie, rejestr ziemi nadzlalowej w r. 1864, wykaz wsi skarbowych.

24) „Sapiehowie"; t. I, str. 151.

25) Tamże: t. I, str. 150.

26) Tamże: t. I, str. 164.

27) Tamże: t. II, str. 11.

28) Są pewne wątpliwości, czy datę tę należy uważać za początek władania Chodkiewiczów, bowiem już w r. 1668 król Jan Kazimierz, interwenjując w sprawie krzywd, doznanych przez mieszkańców miasteczka Malecz, zwraca sie do Izabelli Chodkiewiczowej tytułując ją starościną Bludeńską.

29) „Sapiehowie". t. II. str. 162.

30) Inwentarz Brzeskiego powiatu, rękopis Wil. Centr. Arch. Nr 11498, str. 268.

31) Tamże: str. 272.

32) „Rewizja Traktów, Mostów i Grobel na polecenie Najaśniejszej Komisji Skarbowej W. Ks. Lit. w r. 1765”, rękopis Wil. Centralnego Archiwum pod Nr. 3810, str. 40.

33) Zbiór Aktów Wileńskiej Komisji Archeologicznej, tom III. Nr. 149 i 200.

34) Tamże: t. IV, str. 316.

35) Tamże: t. IV, str. 533 (chodziło o wyjednanie, by rodzinie Chrzanowskiego wypłacono sumą 1600 talarów, które Ludwik Chrzanowski zapłacił Chodkiewiczowi za to starostwo. Wynikałoby z tego, że starostwo Rewiatyckie zostało wydzielone ze starostwa Bludenskiego).

36) Inwentarz powiatu Brzeskiego, rękopis Wileńskiego Centralnego Archiwum, Nr. 11.498, str. 262.

37) Na podstawie informacyj, łaskawie udzielonych przez P. D-ra Marjana Kukiela, Dyrektora Muzeum Czartoryskich w Krakowie.

38) S. Wysłouch: „Rozwój granic i terytorjum pow. Kobryńskiego" str. 53.

39) Tamże: str. 56, 67, 81.

40) Tamże: str. 79, 80.

41) Tamże: str. 53.

42) Tamże: str. 54.

43) Tamże: str. 55.

44) Tamże: str. 56, 58.

45) List Leona Sapiehy z roku 1629 w sprawieprzywilejów dla żydów miasteczka Berezy (Akty Brzeskiego i Grodzieńskiego sądów grodzkich, wydane przez Wil. Kom. Arch. — Wilno. 1871 r.)

46) Sapiehowie, t. I, str. 151.

47) Tamże: t. III. Nr. 99.

48) Tamże: t. III, str. 102.

49) Tamże: t. III. str. 304.

50) Tamże: t. III, str. 317.

51) Tamże: t. III. str. 32.

52) Tamże: t. III. str. 427.

53) Sielcem włada Józef Zamojski (wyciąg ze stanu posiadania Ziemskiego w r. 1864 w chwili uwłaszczenia włościan: Akty państwowego Archiwum w Grodnie).

54) Nawet i w tym jeszcze momencie dobra Sieleckie mają olbrzymi obszar około 16,5 tysięcy ha (przeważnie lasów), i obejmują poza majątkiem Sielcem folwarki i futory Ogrodniki. Mormożewo. Jasiewicze. Boguslawce, Bortnowicze, Osielnicę, i Kraśnik (Spis stanu posiadania ziemskiego w Grodzieńskiej Gubernji, Dzików, Grodno, 1890 r.)

ROZDZIAŁ III.

1) Wysłouch: „Rozwój granic”.

2) Tamże: str. 82.

3) Tamże: str. 83.

4) Popis wojsk z roku 1567-go.

5) „Rewizja Kobryńskiej Ekonomji".

6) „Rewizja Puszcz i Pierechodów zwierinnych". str. 155.

7) List króla Stefana Batorego z r. 1581-go dotyczy „wchodów" do puszczy Białowieskiej, nadanych Sawickiemu (akty Wil. Arch. Kom., t. II, str. 136).

8) Statystyka Gubernji Litewsko-Grodzieńskiej z r. 1817. str. 32.

9) „Grodzieńska Gubernja", Bobrowskij 1863, t. I. str. 719.

10) Tamże: dodatki do t. II. str. 94.

11) Tamże: t. I, str. 773.

12) W. Schmidt: „Geneza prywatnej rosyjskiej własności ziemskiej w b. gub. Wil. Grodzieńskiej”, wydawn. Gł. Urz. Stat., r. 1923.

13) Urywki z postanowień tak zwanej „komisji czterech (bracia Milutinowie, Zielonyj i Kaufman), r. 1863, Schmidt: „Geneza rosyjskiej prywatnej własności" str.37.

14) Tamże: str. 92.

15) Urywki z listu Murawjewa z dn. 23.IX-I863 roku. Tamże: str. 13.

16) Schmidt: op. cit., str. 47.

17) Schmidt: op. cyt., str. 46. Dane Schmidta z r. 1863 różnią się co do ilości majątków od danych Bobrowskiego z r. 1857 (269 i 187); rozbieżność tę częściowo tłumaczyć można działami majątkowemi w okresie lat 57-63. O ile chodzi o obszar, należy mieć na względzie, że granice przedwojenne powiatu obejmowały również gminy Maljasowską, Masiewską i Białowieską, na terenie których w latach 1878-86 własność ziemska posiadała około 12.000 ha.

18) Dane pierwszego rosyjskiego spisu ludności z r. 1896.

19) Dane spisu ludności z 1921 roku.

20) Dane administracyjne.

21) Akta uwłaszczeniowe nie podają obszaru majątku, tylko wskazują ilość dziesięcin gruntów (przeważnie nie zawierających lasów), które były przymusowo wydzielone na rzecz włościan. Wychodząc z założenia, że ilość tych przymusowo wydzielonych gruntów była zapewne w znacznym stopniu uzależniona od obszaru danego majątku, możemy w drodze porównania wnioskować i o obszarach samych majątków. Wsie, którym grunty przydzielono, wskazują w przybliżeniu położenie lub granice majątków. Pozatem należy mieć na uwadze, że dane statystyczne Łachnickiego i Borowskiego obejmują obszar powiatu przedwojenny wraz z gminą Matjasowską, Białowieską i Masiewską (bez części gminy dworcowskiej), natomiast akty uwłaszczeniowe z lat 1864-1869, oraz dane o wykupie majątków przez bank włościański odnoszą się tylko do obszaru obecnego powiatu (2.712 klm. kw.). Stąd też liczba ziemian według wykazu uwłaszczeniowego nie dosięga liczby 185-ciu (jak podaje Bobrowski); pozatem możliwem jest, że niektóre, szczególnie drobne posiadłości, wykazem uwłaszczeniowym nie były objęte. Obszar prywatnej własności ziemskiej na terenie gminy Matjąsowskiej, Białowieskiej i Masiewskiej (nie wchodzących obecnie w skład powiatu) wynosił w łatach 1878-1886 około 12,000 ha.

ROZDZIAŁ IV.

1) Naprzyklad u nas wieś Dobuczyn.

2) Wykaz osiedli wówczas istniejących podany jest w rozdziale II-m niniejszej pracy.

3) „Gwałty" było to wykonanie dla dworu pewnej nagłej, pilnej roboty, poprzednio nie przewidzianej, „tłoki" praca całej rodziny gospodarza przy zbiorze siana, żniwach i t. p.

4) Kościałkowski; „Ze Studjów nad dziejami ekonomji królewskich na Litwie", str. 135.

5) Wykaz wsi, zob. rozdział II-gi: „Królewszczyzny, dobra ziemskie i prywatne fortuny magnackie".

5) Inwentarz starostwa Szereszewskiego z 1793 roku.

6) Przyznają to i sami historycy rosyjscy, naprz. Riabinin w pracy p. t. „W kwestji ucieczek włościan rosyjskich” (K woprosu o pobiegach ruskich krieścjan) Moskwa 1911 r. (Wł. Smoleński „Studja historyczne").

7) W liście z 15 maja 1792 roku do generała Kreczetnikowa Katarzyna 11 m. in. pisze: „należy Wam jaknajrychlej zająć jaknajwiększy obszar księstwa Litewskiego aby zamierzane w Polsce pospolite ruszenie i ogłoszenie wolności włościańskich od naszych granic wszędzie jaknajdalej odsunięte zostało przez powierzone Wam wojska" (Wl. Smoleński „Studja historyczne").

8) „Wyciągi z aktów uwłaszczeniowych osiedli powiatu Prużańskiego", archiwum państw, w Grodnie.

ROZDZIAŁ V.

1) Wydaje się prawdopodobnem, że początkowo rzeka Mucha wpadała do Wieca poniżej miasta (przez Chwatkę obok Górki), a więc zawiązek miasta również znajdowałby się w widiach tych rzek.

2) Stryjkowski: „Kronika", str. 416.

3) S. Wysłouch: „Szereszów".

4) Encyklopedja „Brokhauz i Efron”: „Szereszewo".

5) Zbiór aktów Wil. Kom. Arch. t. III, (Wyroki Sądów Grodzkich).

6) Baliński i Lipiński: „Starożytna Polską", t. IV. r. 1886, str. 628.

7) S. Wysłouch: „Rozwój granic" (zob. rozdz. l-szy niniejszej pracy).

8) Baliński i Lipiński: op. cit., t. IV str. 208.

9) Archiwum Brzeskiego i Grodzieńskiego sądów grodzkich — t. V. str. 208, 247, 429, 427, 429, Wilno, 1870 r.

10) Rewizja Kobrynskiej Ekonomji z 1563 r. podaje tylko ilość gospodarstw; ilość głów została w tabeli obliczona przyjmując 4.5 głowy na 1 gospodarstwo.

11) Lachnicki: op. cit., r. 1817, str. 39. Liczba ludności wydaje sie niezgodną ze stanem rzeczywistym, zwłaszcza o ile porównać ją z liczbą domów: na 1 dom lylko 3.5 głowy, podczas gdy w roku 1873 — 80 już 6.5, w r. 1921-m 6,5, w r. 1931-m też około 6,5. Gdyby te liczby skorygować w stosunku do domów, dałoby to w r. 1817 liczbę mieszkańców 6.5x 245 = 1592 co wydaje się bardziej prawdopodobne.

12) Bobrowskij: op. cit., t. II (dodatki). Bobrowskij podaje na str. 480 swej pracy (bez bliższego omówienia) następujące liczby mieszkańców: w r. 1857-m 5476, w r. 1859-m 4489, w r. 1860-m 4874. nie tłumacząc jednak tej rozbieżności. Przypusżczać można, że spadek liczby mieszkańców w r. 1859 nastąpił skutkiem szeregu epidemij (zob. str. 19 rozdz, I).

13) Akty kancelarji Wileńskiego Gen. Gubernatora w sprawie sporządzenia planów miast Grodzieńskiej Gubernji, Nr. arch. 1988 — 1840, Arch. Państw, w Wilnie.

14) Pierwszy powszechny rosyjski spis ludności.

15) Spisy ludności dokonane przez Gł. Urząd Statystyczny.

16) S. Wysłouch: „Rozwój granic", str. 55.

17) Świadczy o tem nazwa „Juryzdyka Sielecka" użyła w odniesieniu do części Sielca. Wynika z tego że była też i druga część miasteczka, poddana prawom miejskim.

18) „Akty Brzeskiego i Grodzieńskiego Sądów Grodzkich". t. XIV, Wilno.

19) „Rejestr pogłównego z żydów w. ks. Litewskiego", zbiór aktów Wileńskiej Komisji Archeologicznej, t. XIV, str. 255 i 258.

20) W klasztorze Bereskim znajdowały się groby rodzinne Sapiehów.

21) Akt nadania w r. 1645-m przez króla Władysława IV-go prawa magdeburgskiego miasteczku Malczowi w „Starostwie Bludeńskiem leżącym” zwalnia miasto od juryzdykcji ziemskiej, ustala raz do roku wybory rajców miejskich (podlegające jednak zatwierdzeniu Starosty Bludeńskiego), uprawnia do pieczętowania dokumentów zieloną woskową pieczęcią miejską z wizerunkiem św. Piotra z kluczami. Akt ten wielokrotnie powołuje się na przywilej m. Prużany i daje Malczowi uprawnienia podobne do uprawnień Prużany („Wyroki Sądów Grodzkich", zbiór aktów Wil. Kom. Archeolog., t. III, str. 340.

22) Szlachta Brzeska w instrukcji danej posłom na Sejm w r. 1701-m użalała się, że Zygmunt Chrzanowski, starosta Rewiatycki „został wyzuty z praw na wójtostwo" Małeckie. Arc.h. Wił. Kom. Archeoł. t. IV, str. 316.

23) Dane z r. 1798 wzięte są z inwentarza Starostwa Szereszewskiego. Liczba ta wydaje, się zbyt szczupłą, zwłaszcza o ile wziąć pod uwagę, że w tym czasie Szereszów miał aż 532 domy (w tem żydzi 32 proc.). Kościalkowski w Studjach nad dziejami ekonomji przyjmuje w tym okresie liczbę osób w 1 gospodarstwie chrześciańskiem około 4,76, w żydowskiem 4,43, coby dało ogółem około 1700 głów chrześciańskich i około 750 żydowskich, razem około 2.450 osób. Liczba ta wydaje się bardziej prawdopodobna. Natomiast liczba 9196 głów w Szereszewie w okresie 1870 - 80-m (wzięta ze „słownika geograficznego" Chlebowskiego) wydaje się mocno przesadzona. O ile miał wogóle miejsce gwałtowny wzrost ludności w Szereszewie, to mógł on przypaść raczej na okres 1800—1831 r., a nie na lata 1860-m i późniejsze, kiedy Szereszów już się wyludnił.