ROZDZIAŁ II.
Dobra Królewskie, dzierżawy ziemskie i prywatne fortuny magńackie.

Dochody z tak zwanych dóbr „hospodarskich" stanowiły na Litwie już od XV wieku jedną z głównych podstaw wpływu skarbu wielkoksiążęcego. Do połowy XVI wieku nie było wyraźnego podziału tych dóbr na dobra „hospodarskie" w ściślejszem znaczeniu tego słowa (czyli królewsko-stołowe) i na ziemskie, należące do państwa. Dochody z nich nie były wyraźnie rozgraniczane i musiały pokrywać potrzeby tak ogólno państwowe, jak i osobiste Wielkiego Księcia i Króla. Pierwsze pojecie odrębności stołowych dóbr królewskich od dóbr państwowych (publicznych) wprowadził Zygmunt August dopiero w roku 1569-m; ostateczne zaś wydzielenie dóbr królewskich z ogółu dóbr „hospodarskich“ ustalił Sejm dopiero w r. 1589 („Ordinatio o prowentach królewskich"). Dobra te były rozrzucone w różnych częściach Wielkiego Księstwa Litewskiego i w ciągu XV i XVI stulecia wciąż jeszcze zwiększały sie, bądź to w drodze przyłączania księstw dzielnicowych, bądź też jako „odumarszczyzny” w razie wygaśnięcia tego lub innego rodu kniaziów i bojarów (jak naprzykład księstwo Kobryńskie), wreszcie (ale rzadziej), w drodze konfiskat lub kupna ziemi przez króla od osób prywatnych ¹⁾.

W pierwszej połowie XVI wieku w okresie panowania Zygmunta Starego powstały na Polesiu rozległe dobra osobiste {32} królowej Bony, traktowane odrębnie od pozostałych dóbr królewskich. Dobra te później albo powiększyły dobra stołowe królewskie, albo przeszły w ręce prywatne, czy to w drodze nadania, czy sprzedaży lub wreszcie zastawu.

Jak już zaznaczyliśmy przy ogólnym przeglądzie dziejów terytorium powiatu, w końcu pierwszej połowy XVI stulecia w rekach Bony zostały skupione olbrzymie przestrzenie, zajmujące większą cześć naszego powiatu; a wiec włość Dobuczyńska (t. j. Prużańska), włość Szereszewska i rozległe dobra okręgu Sieleckiego. Okręg Sielecki około 1533 roku przypadł królowi prawem spadkowym po wygaśnięciu rodu Wiesztortowiczów Homszejów, król zaś darował go Bonie ²⁾. Włość Szereszewską nabyła Bona w roku 1536 od „wójta Berestyckiego" Jana Abramowicza ²⁾, zaś włość Dobuczyńska wchodziła w skład dóbr kniaziów Kobryńskich, któremi Bona zawładnęła w r. 1532-m po śmierci Stanisława Kostewicza, męża ostatniej księżny Kobryńskiej ³⁾.

Już jednak w końcu XVI wieku całość tych dóbr rozpada sie znowu na trzy, a później na cztery różnorodne grupy. Szereszów z okręgiem tworzy starostwo niegrodowe; dobra Sieleckie przechodzą w prywatne ręce, powiększając później fortunę Sapieżyńską: włość Prużańska zostaje włączona do dóbr stołowych królewskiej ekonomji kobryńskiej, a z części jej później wyeliminowany zostaje dwór Bludeński z przyleglemi obszarami, dzięki czemu powstaje jeszcze jedno starostwo niegrodowe.

Rozpatrzymy losy każdej z tych grup z osobna.

DOBRA KRÓLEWSKIE

Pierwszym aktem, w którym włość Prużańska (powstała z dawnych obszarów księstwa Kobryńskiego) traktowana jest jako obszar ekonomiczny, jest „Rewizja Kobryńskiej ekonomji {33} przez królewskiego rewizora Dymitra Sapiehą w 1563 roku" ⁴⁾. Z terenu obecnego naszego powiatu należało wówczas do ekonomji miasto Dobuczyńskie (obecna Prużana), mieszczące zarząd całej włości Dobuczyńskiej, oraz cały szereg okolicznych wsi:

OBSZAR DWORU DOBUCZYŃSKIEGO

{34}

OBSZAR DWORU BŁUDEŃSKIEGO

Ponadto na terenie obecnego powiatu leżały wsie ekonomiczne dworu kobryńskiego, wójtostwa Szczerczejewskiego:

Wieś Szczerczejewo (Szczerczewo) ⁶⁾ oraz wieś Kobciewo (Poddubne?) nad blotem „Podupieńskim".

Poza obrębem miasta Dobuczyńskiego istniały królewskie młyny wodne: w Jacach, na Wincwie (Wińcu) na trakcie Sieleckim (gdzie obecnie Winiec), około wsi Postołowo i w Rewiatyczach. {35}

Dalej na południe leżała obszerna królewska puszcza Kobryńska, która ciągnęła się z południowego wschodu na północny zachód; jej granica północna biegła wzdłuż linji wsi Helenowo — Jastrząb — Sobole — Horsk — Obecz — Zaniewicze — Orańczyce — Czachec — Kociołki — Zarzecze — Hydry. Na terenie tej puszczy akcja osadnicza była dopiero w zaczątku.

Królowa Anna Jagiellonka, córka Bony, nadała m. Prużanie prawo magdeburgskie w r. 1588-m.

Już w okresie 1563-1597 skład ekonomji ulega znacznym zmianom. W roku 1597 ⁷⁾ nie należy już do ekonomji cały kompleks {36} wsi dworu błudenskiego, z którego utworzona zostaje osobna dzierżawa Błudeńska, nazywana starostwem Błudeńskiem. Nadane ono zostaje w roku 1590-m przez królowę Anną Jagiellonką kanclerzowi Wielkiemu Litewskiemu Lwu Sapieże ⁸⁾. Ponadto z poprzednich wsi nie figurują w składzie ekonomji wioski Dołhe, Szubicze, Kociołki i Czachec; te dwie ostatnie jako wsie ekonomiczne powtarzają się znowu w aktach rewizji Ekonomji w 1783 roku. Natomiast powstają nowe osiedla: wieś Białosowszczyzna (Ogrodniki?) i wieś Żabin, osadzona w puszczy Kobryńskiej. Zostaje ponadto utworzony nowy folwark Czachecki 3 włókowy „na leśnictwo" i „wychowanie urządników”. Do dóbr królewskich należy również puszcza Kobryńska i puszcza Białowieska ⁹⁾, zaś przy tej ostatniej powstały t.zw. wsie „osoczne". Wsie te szczegółowo wymienia w r. 1641 ordynacja puszcz królewskich ¹⁰⁾. Są to Fałowo (Chwałowo), Kletne, oraz wsie przeznaczone do prac na roli i sianożąciach w obrąbie puszczy: Hala (Haleny). Radecka Wola (Radeck) ¹¹⁾. W tymże czasie poraz pierwszy spotykamy w składzie ekonomji nowoutworzony folwark „Suchopolje" (20 włók.).

Dalsze szczegółowe dane o dobrach królewskich na naszym terenie daje nam rewizja ekonomji Brzesko-Kobryńskiej z roku 1783-go ¹²⁾. W tym czasie figuruje już podział na gubernje i klucze zamiast dawnego podziału ekonomji na włości i wójtostwa.

Dawna włość Prużańska nosi nazwą gubernji Prużańskiej. W skład jej wchodzą:

KLUCZ PRUŻAŃSKI z awulsem Białosowszczyzną: miasto Prużana, wsie Jakowicze, Arabniki, Poroślany, Dobuczyn, {37} Ogrodniki, Buczuny (Buzuny?), Żadzieny i Leżajka.

KLUCZ LINOWSKI z awulsami Mikitycze i Horodniany (Izabelin?): wsie Linowo, Horodniany, Słonimce, Worotne, Zaniewicze, Obecz, Smolany, Zachorze, Podwińcze (Winiec?), Olszany, Michałki, Borki, Pieski.

KLUCZ CZACHECKI: wsie Czachec, Kletne, Szenie, Zasimy, Szakuny, Kociołki, Podelsna (Zarzecze?).

KLUCZ SUCHOPOLSKI z awulsem Niemierzą: wsie Suchopol, Chwałowo, Krynica, Raubeck, Przykolesie, Haleny, Kletne, Radeck, Borki i położone poza obecną granicą powiatu wsie Cichowola, Tuszomla, Babia Góra, Jałowiki.

KLUCZ HORODECZNIAŃSKI z awulsem Zarzecze (?), wsie Sosnówka, Charki, Żabin, Zamłynie (Libja?), Poddubne z wioską Koladami (?), Szczerczewo z wioską Klukami i Piskorami (?) oraz wieś łowiecka Szczerby.

Pozatem z gubernji Milejczyckiej, klucza Dąbrowickiego leżały na terenie obecnego naszego powiatu wsie królewskie Dworce. Hydry, Dziadówka i folwark Załawje z wioską Hrudowikami.

Zamiast początkowego bezpośredniego zarządu dobrami ekonomicznemi przez administratorów królewskich, poczynając już od końca XVI wieku zaczyna być stosowany stopniowo coraz szerzej system dzierżawny. System ten wpływał jak najbardziej ujemnie na stan gospodarczy ekonomji. W dobrach królewskich na naszym terenie również spotykamy cały szereg często zmieniających się dzierżawców: w roku 1622 Jarosz Wołłowicz starosta Żmudzki ¹³⁾, w roku 1655 Józef Bogusław Słuszko kasztelan Wileński ¹⁴⁾, nieco później Karol Graff-Siedlnicki wojewoda Podlaski, w r. 1742 Jerzy Dehtlof hr. Flemming ¹⁴⁾ gen. art. Lit. i starosta Szereszewski, który jeszcze potem do roku 1763-go występuje kilkakrotnie jako dzierżawca dóbr stołowych ¹⁵⁾. Wreszcie w końcu {38} XVIII w. w kluczu Suchopolskim występuje jako dzierżawca słynny Tyzenhauz. Podajemy wyżej tylko znane nam osoby; musiało ich być znacznie więcej, albowiem dzierżawy były zawierane na terminy nieraz bardzo krótkie, często zaledwie na 3 lata, co jeszcze więcej przyczyniało się do ruiny gospodarstw rolnych.

Nie tylko kwestja dogodności dla króla mogła być przyczyną tego systemu dzierżawnego. Wywołany mógł on być również przez spustoszenie i zniszczenie dóbr królewskich w XVII wieku wskutek prawie ciągle trwających przemarszów i postojów wojsk nieprzyjacielskich i własnych, oraz wojen toczących się na tym terenie. Zagospodarowywanie spustoszonych dóbr na nowo, na własną rękę, wymagało od skarbu królewskiego większego nakładu pieniężnego; najczęściej było to wogóle niemożliwe; system dzierżawy był prostszy i dogodniejszy.

Obok systemu oddawania w dzierżawę całości obszarów ekonomicznych spotykamy wypadki (częste zapewne: wydawania przez króla różnym osobom („donatarjuszom”) różnych przywilejów na korzystanie z pojedynczych objektów gospodarczych, położonych w obrębie ekonomji ¹⁶⁾. Pozatem od najdawniejszych czasów praktykuje się dawanie szlachcie miejscowej przywilejów na t. zw. „wstępy” i „wchody” do puszcz królewskich Kobryńskiej i Białowieskiej.

Dobra królewskie przestały istnieć razem z III-m rozbiorem Polski. Zostały one przez rząd rosyjski skonfiskowane. Część dóbr gubernji Prużańskiej podarowała Katarzyna II swemu ulubieńcowi Rumiancowowi, który wkrótce sprzedał je w polskie ręce prywatne. Ograniczeń bowiem co do {39} kupna ziemi przez osoby narodowości polskiej jeszcze wówczas nie było. Klucz Linowski nabył Trębicki wraz z wsiami Horodniany, Słonimcami, Olszanami, Zachorzem, Smolanami, Worotnem, Zaniewiczami i Obczem. Klucz Prużański (wykaz wsi nieznany) wraz z „Gubernją" (ośrodkiem) nabył Jagmin. Późniejsze dane pozwalają przypuszczać, że wszystkie folwarki dawnej ekonomji zostały rozkupione przez osoby prywatne. Dalsze losy ich wiążą się już z dziejami prywatnego polskiego posiadania. Inne objekty dóbr ekonomicznych, a przedewszystkiem lasy i niektóre wsie, przeszły do skarbu rosyjskiego. Wsie te figurują w późniejszych aktach XIX wieku jako wsie skarbowe".

Starostwa niegrodowe i dzierżawy ziemskie

Pod nazwą starostw występowały u nas w powiecie w różnych okresach dobra Szereszewskie, Błudeńskie i Rewiatyckie. Najwcześniej, bo już w połowie XVI wieku, nazwę tę spotykamy w odniesieniu do dóbr Szereszewskich ¹⁷⁾. Terytorjum włości Szereszewskiej, jako położone przy jednym z najdawniejszych szlaków handlowych, łączących Litwę z Rusią (Brześć — Kamieniec — Szereszów — W. Sioło — Nowy- Dwór — Wołkowysk — Wilno) występuje na widownię historyczną wcześniej od innych części powiatu.

Pierwszą wzmiankę o włości Szereszewskiej, jako o pewnym odrębnym obszarze, spotykamy już w roku 1380, kiedy W. Ks. Witold nadał „wieś Szereszewo w dzierżawie Kamienieckiej leżącą, ze wszystkiemi pożytkami" Mikołajowi {40} Nassucie-Szempartowi ¹⁸⁾. W końcu XV wieku otrzymuje Szereszów Jan Jurjewicz Zabereziński, wojewoda Trocki przez poślubienie Jadwigi Nassutówny; córkę z tego małżeństwa poślubia Jurij llinicz. Po śmierci Ilinicza Szereszów przypada kilku sukcesorom, pomiędzy którymi toczą się spory o posiadanie włości; włość ta zostaje podzielona na kilka części. Części te usiłuje połączyć w jednem ręku Jan Abramowicz „Wójt Berestycki" (Brzeski), żonaty z córką Ilinicza. Udaje mu się to, lecz nienadługo. Obciążony długami sprzedaje w r. 1536 dobra królowej Bonie, która w r. 1537 wyznacza swym namiestnikiem w Szereszewie Pawła Szymkowicza Giedroycia ¹⁹⁾. W latach 1565 — 67 Szereszów puszczono w dzierżawę Kalenickiemu — Tyszkiewiczowi, zaś w roku 1569 król Zygmunt August wydaje przywilej na Szereszów Jaroszowi Krzeczkowskiemu, zapisując mu na Starostwie sumę 15.000 zł., a więc puszczając Starostwo w zastaw za tę sumę. Od tego czasu suma ta decyduje o dalszych losach dóbr Szereszewskich, które stają się prawie dziedzicznemi posiadłościami poszczególnych starostów.

Jako dalsi starostowie Szereszewscy znani są: w r. 1574-m Mikołaj Dorohostajski stolnik Litewski, później syn jego Krzysztof Monwid Dorohostajski wojewoda Połocki i marszałek wielki Litewski (1611) ²⁰⁾. W r. 1615-m, po Dorohostajskim, Starostwo nadaje Zygmunt III-ci Lwu Sapieże, kanclerzowi W. Ks. Lit. ²¹⁾ W r. 1668-m Teodora Sapieżanka Naruszewiczowa ceduje swoje dożywocie na starostwie na podkomorzego koronnego Jerzego Doenhoffa ²²⁾, późniejszego kanclerza W. Kor. W roku 1679-m spotykamy na starostwie Krzysztofa Kirszensztejna; po nim, w sposób nam bliżej nieznany, otrzymuje starostwo około 1744 roku słynny Jerzy Flemming, generał artylerji i podskarbi W. Lit. Drogą zamążpójścia córki Flemminga Izabelli, starostwo przechodzi w posiadanie {41} ks. Adama Czartoryskiego, generała ziem podolskich; syn jego ks. Adam jest ostatnim starostą Szereszewskim.