ROZDZIAŁ V.
Miasta.

W początkach XVI wieku miast na terenie naszego popowiatu jeszcze nie było. Nawet większe miejscowości jak Szereszów i Prużana (ówczesny Dobuczyn), noszą nazwy dworów lub siół i stanowią zaledwie zawiązki przyszłych miast i miasteczek.

Wszystkie miasta na naszym terenie powstały przy dawnych dworach. Przy dworach odbywały się targi, zjawiały się więc prawa jarmarków. Stopniowo osiadała tam ludność rolna i nierolna, początkowo na tych samych warunkach jak i na wsi, a dopiero znacznie później (i niezawsze) przekształcała się ona na warstwę mieszczan.

Wobec istniejącej jeszcze w tych czasach wśród ludności wiejskiej szerokiej specjalizacji rzemieślniczej, gospodarstwa rolne dłuższy czas pozostają samowystarczalne, a ludności wiejskiej potrzebne są narazie tylko targi, gdzie może ona zbyć nadwyżki swoich wytworów. Dlatego też miasta nasze w pierwszym stadjum rozwoju zawdzięczają swe powstanie, zdaje się, głównie handlowi lokalnemu a nie rzemiosłu.

Dopiero przemiana, która nastąpiła w gospodarstwach rolnych w XVI stuleciu (reforma włóczna, skierowanie masy włościańskiej prawie wyłącznie do prac na roli, zanik specjalizacji rzemieślniczej), stworzyła dla miast nowe lepsze warunki rozwojowe. Zarazem ogólny rozwój handlu zagranicznego w wieku XVI-m, a w wyniku jego, handel tranzytowy, uzasadnia przemianę osiedli przy dworach na miasta lub miasteczka i stwarza warunki, które pozwalają tym miejscowościom wyraźniej wyodrębnić się z reszty osiedli. {99}

W wyniku tego procesu naturalnego, samo życie wymaga stworzenia dla tych osiedli — przyszłych miast — odrębnego właściwego ustroju. Zaczyna się rozwój miast na prawie niemieckiem (magdeburgskiem).

Fot. M. Rozanów Kotlina rzeki Leśnej — droga ze wsi Waśki do Szereszewa.

Stopień dalszego ekonomicznego rozwoju powstałych miast i miasteczek zależy od całego szeregu czynników zmiennych: od ogólnego układu politycznego państwa, jego rozwoju gospodarczego, od podziału administracyjnego i t p. Zależność ta ujawnia się w dziejach miast i miasteczek i naszego powiatu, przeżywających naprzemian okresy względnej „świetności" lub upadku.

Rola dworów, dworzyszcz i grodów, jako siedziby zarządu pewnego obszaru, sytuowała te zawiązki przyszłych miast w punktach, gdzie warunki geograficzne, stwarzając dogodne przekroczenia przeszkód naturalnych, ześrodkowywały pierwotne szlaki komunikacyjne. Naprzyklad Szereszów znajduje się {100} w najdogodniejszem miejscu przejścia przez rzekę Leśną. Podobne położenie ma Prużana w stosunku do Muchawca, Bereza i Sielec w stosunku do Jasiołdy. Szlaki komunikacyjne stanowią w rozwoju miast czynnik decydujący.

Jak już zaznaczyliśmy, wszystkie nasze miasta powstały przy dworach, mieszczących zarząd daną włością. Dwory te, stanowiące może w czasach najwcześniejszych grodziska obronne, musiały przy wyborze miejsca, poza ogólnemi warunkami sprzyjającemi osadnictwu, szczególnie zapewniać bezpieczeństwo i łatwość obrony. Warunki bezpieczeństwa stwarzały u nas bagna i rzeki, a przedewszystkiem widły rzek. Istotnie, wszystkie nasze osady o charakterze miejskim, powstałe przy dworach, położone są kolo wideł lub w samych widłach rzecznych. Szereszów osłaniają rzeki Fossa i Tocznica, Prużanę — rzeki Mucha i Wiec ¹⁾, Sielec — rzeki Jasiołda i Baszta, Berezę — rzeki Jasiołda i Kreczet.

Prawdopodobnie do najstarszych i kiedyś najwięcej uczęszczanych dróg należał trakt z Brześcia na Litwę przez Kamieniec — Szereszów — „Żołobate Mosty" (obecnie Józefin) — Nowy-Dwór. Była to jedna z najprostszych dróg z Korony i południowej Rusi na Litwę. Droga ta miała widocznie duże znaczenie jeszcze w XIII-m wieku, skoro na niej już w roku 1276-m założony zostaje gród obronny Kamieniec. Znaczenie tego traktu podkreśla i w późniejszych czasach cały szereg faktów historycznych. Stryjkowski wspomina o komturze krzyżackim Elnerze z Balgi, który w 1373 r., korzystając niewątpliwie właśnie z tej drogi, „najeżdża i burzy Litwę w Wołkowyskiej ziemi aż do Kamieńca" ²⁾. W roku 1507 przejeżdża tą drogą z Korony na Litwę Zygmunt Stary, zaś w r. 1545 Zygmunt August ³⁾. W roku 1578-m przed wyprawą Stefana Batorego na Moskwę ⁴⁾ Szereszów stanowi punkt zborny wojsk polskich i litewskich. {101} W r. 1660 „Moskwicin Chowanski", idąc z Grodna na Brześć „wprzód czaty zapuścił", które zniszczyły Kamieniec ⁵⁾. W roku 1765-m Rewizja traktów, mostów i grobel podaje Szereszów jako miasto położone na trakcie z Wysokiego do Litwy (przez Zelwę). Inwentarz Starostwa Szereszewskiego z r. 1793 wspomina o ulicy Wileńskiej (obecnie Prużańskiej), pozatem wspomina o szkodach wyrządzonych w 1792 roku podczas przemarszu wojsk rosyjskich przez Szereszów, Brody oraz Wisznię.

Przytoczone fakty wskazują na to, że istotnie droga ta jako szlak komunikacyjny z Korony do Litwy odgrywała już oddawna pierwszorzędną rolę.

Nic zatem dziwnego, że Szereszów wcześniej od innych naszych miejscowości przybiera charakter miasta, a w wyniku tego — najwcześniej (w okresie czasu od roku 1536 do 1559) uzyskuje ustrój miejski, który zawdzięcza królowej Bonie.

W r. 1521 Szereszów nazywają jeszcze siołem, Bona kupuje dobra Szereszewskie w r. 1536-m, w r. 1559 król Zygmunt August w swym liście do leśniczego puszcz królewskich powołuje się na przywilej królowej Bony i nazywa już ludność Szereszewa „mieszczanami".

W roku 1595-m Szereszów uzyskuje przywilej na jarmarki, Dalsze dekrety, potwierdzające prawa miasta, ukazują się w latach 1637—1679. W ostatnim dekrecie z r. 1792-go, król Stanisław August potwierdza nanowo wszystkie poprzednie przywileje, zaznaczając, że miasto Szereszów od dawna „ludem wolnym i szlachetnym jest zamieszkałe".

Prawdopodobnie już przeniesienie stolicy państwa z Krakowa do Warszawy w końcu XVI wieku musiało obniżyć znaczenie traktu przez Szereszów, bowiem szlak z Litwy na Warszawę obrał drogę bardziej na północ. Mimo to jeszcze w r. {102} 1793-m niektórzy kupcy Szereszewscy prowadzą ożywiony handel z Gdańskiem, a nawet i portami niemieckimi; jednak w tym czasie Szereszów już chyli się ku upadkowi.

W świetle danych inwentarza starostwa Szereszewskiego z r. 1793-go, Szereszów w tym czasie wyglądał następująco: (pisownia jak w oryginale).

Fot. M. Rozanów Dawny ratusz z kramami na rynku w Szereszewie. (brak dawnej wieży ratuszowej)

Na „nie wielkim ale proporcjonalnym” rynku pośrodku stał murowany ratusz z 16 kramami, „dach na nim łamany, dachówką czerwoną pokryty, wieża blachą pobita, dość wspaniale okazuje się, z chorągiewką blaszaną na wierzchu"; naprzeciw ratusza stała kordegarda (wartownia), gdzie mieszkali sierżant i 4-ch żołnierzy, a za nią „turmą” (areszt). Po obu końcach ratusza były studnie „drzewem ocembrowane”, z daszkami.

W mieście było pięć ulic: Kamieniecka posiadająca 162 domy chrześcijańskie i 24 żydowskie, Wileńska — 94 domy chrześcijańskie {103} i 18 żydowskich, Ostrowiecka — 162 domy chrześcijańskie i 15 żydowskich, Nowa — 28 domów chrześcijańskich i 30 żydowskich, oraz zabudowania przy starym rynku — 3 domy chrześcijańskie i 38 żydowskich i nowym rynku — 2 domy chrześcijańskie i 40 żydowskich. Z przepychem wzniesiony obszerny drewniany pałac starościński wraz z innemi zabudowaniami dworskiemi mieścił się w końcu obecnej ulicy Lipowej.

„Ulice byty prostowne i dość długo, osobliwie Kamieniecka i Wileńska, wyciągnione, drzewem równo ułożone ad instar groble wymoszczone". „Wszystkie domy w Szereszewie u majętniejszych gątami a u uboższych dranicami i dartym drzewem jak tu zwyczaj pokrywane” „Porządek ogniowy to jest bosaki, siekiery, sikawki i inne mają przy mieście mieszczanie". Całość miasta „co do porządku zabudowanych domów zdaje się być niezłe i nienaganne”.

Rzemiosło było dość dobrze rozwinięte. W mieście było rzemieślników chrześcijan: szewców 20, krawców (szyjących tylko kożuchy i siermięgi) 5, kowali 3, murarz 1, stolarz 1, oraz duża liczba cieśli. Rzemieślników żydów było: krawców 20, kuśnierzy 6, złotników 2, szmuklerzy 2, szklarzy 2 i szewc 1.

Zamożniejsi żydzi „szynkami się bawią, zaś majętni kupiectwem, to jest — do Frankwortu, Gdańska, Elbląga, Królewca etc. y ci swoje towary w kramach przedają, lub gdy te w Szereszewie nie sprzedadzą, do innych miast wywożą".

„Sprawy wszelkie wydarzające się między miastem sami rozsądzają w Magistracie, a te składają się z osób następujących: Wójta, Burmistrza, Pisarza i Radców, a w sprzeciwieniu się której strony apelują do Magdeburgji Brzeskiej i do Policji W. Lit. do Warszawy”. „Wójt ma od miasta nadanego pola włók 2”, pozostali (t. j. Burmistrz, Pisarz i Radcy) nie otrzymują żadnego wynagrodzenia.

Przypadek dziejowy zrządził, że po rozbiorach Szereszow przeżywa jeszcze raz krótki okres rozwoju, najpierw dzięki bliskości granicy zaboru Pruskiego, który do 1807 r. obejmował okręg Białostocki, a później dzięki bliskości granicy celnej Królewstwa Kongresowego. Jeszcze dotychczas słyszy się wśród ludności podania o kupcach, którzy przybywali z Rosji do Szereszewa po towary zagraniczne. Zniesienie tej granicy po powstaniu 1831 roku powoduje szybki i ostateczny upadek Szereszewa. Cały szereg rodzin kupieckich opuszcza Szereszów osiedlając się w innych centrach handlowych (Pińsku, Brześciu, {104} Białymstoku). Życie stopniowo zamiera i Szereszów staje się małą, żapadłą mieściną.

Drugi szlak, od dawna u nas znany jako trakt z Kobryńskiego i Brzeskiego na Litwę, prowadził przez Prużanę. Już w połowie XVI wieku spotykamy wzmianki o istnieniu drogi, prowadzącej z Kobrynia na Nowy Dwór przez Prużanę — Czarne Łozy, a nazywanej przez Grzegorza Wołłowicza w r. 1552 „doroha Kobrynka". Rewizja traktów i grobel 1765 roku wskazuje nam dwa trakty: jeden z Kamieńca na Prużanę do Litwy do powiatu Wołkowyskiego, przez Rzeczycę — Kiwatycze — Kozi Bród; drugi z Koziego Brodu do powiatu Słonimskiego, również przez Prużanę i dalej na Winiec — Kabaki — Berezę. Pozatem przez Prużanę prowadził trakt z Bielska (przez Białowieżę Szereszów), oraz ważny trakt Pińsk — Grodno. Stwarzało to dogodne warunki do rozwoju miasta, które otrzymuje prawo magdeburgskie w r. 1589.

Pierwsza wzmianka o Prużanie (nazywanej dawniej miastem Dobuczyńskim) datuje się z roku 1473, kiedy kniaź Iwan Kobryński, fundując pierwszą cerkiew, zaznacza w akcie że stawia cerkiew tę „w zalożonem misty nazwanom Dobuczyni" ⁶⁾; miasto już wówczas stanowi siedzibę zarządu włości „Pruszanej“ ⁷⁾. Nieco później, w r. 1487 m w tejże miejscowości sporządza kniaź Iwan zapis na rzecz swej żony i na fundusz założonej przez niego cerkwi, z czego można wnioskować, że „Dobuczyny" stanowią już w tym czasie pewien centralny punkt tych obszarów. Nazwa Dobuczyny odpowiadała najbliższej wsi Dobuczyn, która leżała wówczas w miejscu, gdzie obecnie znajduje się folwark Białosowszczyzna. Pierwszy kościół w Prużanie stawia w r. 1552-m starosta Kobryński Wacław Kostewicz, mąż ostatniej kniahini Kobryńskiej (zob. rozdział I i II).

Fot. Z. Wysłouch Próżana (l. 1941÷1944)

Bliższych danych o „mieście Dobuczyńskim” dostarcza nam rewizja Kobryńskiej Ekonomji z r. 1563. W mieście istniało wtenczas już 278 gospodarstw, w tem 11 żydowskich; miasto miało rynek oraz 5 ulic: {105} Kobryńską, Chwatkę, Zahorje (?), Sielecką i Dereczyn. Przy rynku znajdował się kościół i cerkiew pod wezwaniem „Bożego Narodzenia", dwór królewski, oraz ogród królewski. W mieście mieszkało sporo rzemieślników: 10 rzeźników, 1 cieśla, 3 „czobotarów" (szewców), 4 krawców, 1 farbiarz, 1 garncarz, 6 kowali, 1 siodlarz, 3 rymarzy, 1 młynarz, 1 tkacz. Przy ulicy Kobryńskiej znajdował {106} się „dwór plebański" i „dwór szpitalny”. Za ulicami Kobryńską i Sielecką mieściła się stodownia. Część miasta na północ od rzeki była jeszcze niezabudowana i stanowiła t. zw. „morgi miejskie”. Do miasta należały młyny wodne, dwa w samem mieście, jeden w Jacach i jeden na Wińcu na trakcie sieleckim.

W okresie pomiędzy r. 1563 a 1589 nazwa „miasto Dobuczyńskie" zmieniona zostaje na obecną „Prużanę"; równocześnie i włość zostaje przemianowana na prużańską, co znajduje uzasadnienie historyczne w podobnej nazwie z XIV wieku.

Prawo Magdeburgskie nadała miastu królowa Anna Jagiellonka w r. 1588-m ⁸⁾. Prawo to i przywileje potwierdził król Zygmunt III w r. 1589-m. Przywilej ten przytaczamy ⁹⁾ w całości w dodatkach do rozdziału V-go.

Mimo ogólnego upadku miast i miasteczek w okresie porozbiorowym Prużana nadal zachowuje charakter miasta, co zawdzięcza utworzeniu w r. 1797 powiatu z siedzibą władz powiatowych w Prużanie.

Stopniowy rozwój Prużany ilustruje następująca tabela:

TABELA IX.

Miasteczka Sielec, Bereza i Malecz położone były na dwóch prawie równoległych traktach z Kobrynia i Brześcia, biegnących na wschód do powiatu Słonimskiego. Jeden z nich prowadził z Koziego Brodu (z Kobrynia i Brześcia) do Sielca przez Prużanę, lub też z pominięciem Prużany na Linowo — {107} Olszany — Winiec. Drugi trakt, również z Koziego Brodu, prowadził na Berezę przez Prużanę - Winiec — Kabaki, lub też przez Linowo — Malecz.

Ulica Dąbrowskiego w Prużanie (dawna ulica Sielecka)

O Sielcu, jako miasteczku, nie mamy prawie żadnych wiadomości. Prawdopodobnie rozwój Sielca zaczyna się w pierwszej połowie XVI wieku, kiedy należał on do królowej Bony. Jaką rolą grał Sielec jako punkt handlowy, tego bliżej nie wiemy. Trakt z Prużany na Sielec musiał być oddawna uczęszczany, albowiem już w r. 1563-m spotykamy w Prużanie w kierunku wschodnim nie ulicę „Bereską" lub „Małecką", a tylko „Sielecką". Również w „Rejestrze rozkładu pogłównego z żydów w. ks Lit." w latach 1702 — 1705 widzimy, że Sielec pod względem płaconej pogłówszczyzny stoi w powiecie na 2 lub 3 miejscu, znacznie przewyższając tak Malecz jak i Berezę. Z dużym prawdopodobieństwem możnaby z tego wnioskować, że Sielec jako ośrodek handlowy miał w tym czasie większe znaczenie niż Bereza lub Malecz. O gospodarcze podniesienie Sielca troszczyła się, władając nim, królowa Bona. Już w r. 1522-m uzyskuje ona u króla Zygmunta przywilej na {108} {109} „targ na każdy tydzień i karczmą w miasteczku Sielcu" ¹⁶⁾. W r. 1546-m na skutek zabiegów szlachty Sieleckiej wyznacza Bona w Sielcu roki sądowe, które mają się odbywać we dworze Sieleckim co miesiąc pod „przewodem" starosty Kobryńskiego lub jego urządnika Sieleckiego. Przypuszczać należy, że również i Sielec posiadał kiedyś prawa miejskie ¹⁷⁾. Posiadał on również przywileje na targi i jarmarki, oraz przywileje na osiedlenie się żydów. Jednak i w tej mierze konkretnych wiadomości nie mamy. W roku 1817-m odbywa się w Sielcu zaledwie 1 jarmark rocznie podczas gdy Bereza ma ich aż 8, Malecz — 7. Wprawdzie i później jeszcze, w XIX wieku, prowadzi przez Sielec pocztowy trakt z Kobrynia na Różaną — Grodno, oraz na Słonim — Sluck, lecz niema śladów, aby w związku z tem życie gospodarcze Sielca ożywiło się.

Podczas gdy Sielec stopniowo upada, coraz większe znaczenie zyskuje bliska Bereza, zapewne najmłodsze z miast powiatu. Jeszcze w początkach XVII wieku w opisie założenia klasztoru Kartuzów w Berezie wspomina się o tej miejscowości jako o „miejscu ustronnem", nie podając przytem nazwy miasteczka. W r. 1563 w Rewizji Kobryńskiej Ekonomji Dymitr Sapieha nazywa Berezą zwykłem „siołem".

W dniu 9/VII. 1629 r. Leon Sapieha daje żydom przywilej, by w jego majętności Berezie „osiadali, domy sobie budowali i tam mieszkanie swe mieli"; pozwala im przytem „zbudować szkołą nabożeństwa ich w tern miasteczku" Berezie. ¹⁸⁾ Mimo to jednak pod wzglądem wysokości poglównego od żydów, jeszcze w r. 1702-m i 1710-m. Bereza stała w powiecie na przedostatniem miejscu. {110}

Poglówne od żydów w miastach naszego powiatu wynosiło ¹⁹⁾:

TABELA X.

Tablica powyższa daje nam pojecie o stopniu rozwoju naszych miast, gdyż, jak widzimy, rozkład tak w r. 1702 jak i 1705-m jest proporcjonalny a w liczbach względnych prawie jednakowy.

Rewizja traktów z r. 1765-go wskazuje nam trakt „z Koziego Brodu do powiatu Słonimskiego", łączący Brześć ze Słonimszczyzną, Nowogródczyzną i Słuczczyzną a prowadzący przez Berezą. Rewizja ta wprawdzie wytycza go przez wsie Winiec i Kabaki, z pominięciem Malcza; jednakowoż przypuszczać należy że istniał również kierunek i przez Malecz. Przypuszczenie to potwierdza wzmianka z r. 1702-go o wyznaczeniu dla szlachty zamieszkałej „przy trakcie Prużańskim" miejscowości Berezy, Błudnia, Malcza i Linowa jako punktów zbornych dla rycerstwa chorągwi pancernej, z czego wynikałoby że na tej właśnie trasie musiał leżeć główny trakt do Brześcia.

Znaczenie Berezy jako miasteczka niewątpliwie zostało podniesione przez założenie w roku 1648-m okazałego klasztoru Kartuzów. Zarówno same prace przy budowie klasztoru jak i późniejsza gospodarka zakonników w nadanych im rozległych {111} dobrach Bereskich oraz częste odwiedziny klasztoru przez przedstawicieli możnego rodu Sapiehów ²⁰⁾ musiały przyczynić się do rozwoju miasteczka. Dalszy swój rozwój zawdzięczała Bereza prawdopodobnie szosie z Moskwy na Brześć, otwartej w r. 1842-m, która do czasu zbudowania kolei żelaz ej stanowiła główną arterję komunikacyjną z Moskwy do Brześcia i Warszawy.

Ostatnie z naszych miasteczek, Malecz, było jeszcze w r. 1563-m tylko siołem włości Prużańskiej dworu Błudeńskiego. Po utworzeniu w końcu XVI wieku starostwa Błudeńskiego, Malecz wszedł w skład tego starostwa, jednak niczem specjalnie wśród okolicznych wsi jeszcze się nie wyróżniał. Niewiemy jakie względy spowodowały nadanie Malczowi prawa magdeburgskiego w r. 1645 ²¹⁾ oraz późniejsze potwierdzenie tego prawa w roku 1650-m. Miasto to nigdy nie przeżywało okresów świetności i nie wyrobiło ani trwalszych form ustroju miejskiego ani warstwy mieszczan, ani wreszcie tradycyj miasta. Starościna Błudeńska Izabela Chodkiewiczowa już w r. 1668-m łamie prawa miejskie, a delegatów miasta, którzy jechali do Warszawy dla okazania królowi swych praw, zatrzymuje i więzi, słudzy starościny delegatów tych biją i trzeba dopiero osobistej interwencji królewskiej, by delegatom tym została przywrócona wolność. W r. 1701-m, w instrukcji posłom województwa Brzeskiego na Sejm, wspomina się o ponownem łamaniu praw miasteczka i wyzuciu z wójtostwa wójta miasta przez starościnę Błudeńską. Widocznie ustrój miejski Malcza był tylko fikcją. {112}

Fot. M. Rozanów Widok klasztoru Kartuzów w Berezie Kartuskiej w początkach XIX w.

Obecny widok ruin klasztoru.

{113}

Altana z wieżycami w ogrodzie klasztornym.

Fot. M. Rozanów Główna brama wjazdowa klasztoru w Berezie

{114}

Upadek Malcza następuje prawdopodobnie już w XVIII wieku. Podania miejscowe głoszą, że zaraz po trzecim rozbiorze mieszkańcy Malcza czynili zabiegi u władz rosyjskich o przywrócenie im praw miejskich, lecz bezskutecznie. Przeprowadzenie szosy moskiewsko-brzeskiej podniosło znaczenie Berezy, natomiast przyczyniło się do ostatecznego upadku Malcza, który pozostał na uboczu i chociaż jeszcze leżał na drodze handlowej z Pińska do Grodna, a w r. 1860 miał jeszcze 7 jarmarków rocznych, wyglądem swym jednak coraz więcej zbliżał się do zwykłej wsi. Kolej Baranowicza — Brześć, przyczyniająca się do rozwoju wsi Błudnia oraz do powstania miasteczka Linowa, również omija Malecz, który ostatecznie upada.

Los naszych miast i miasteczek podobny był do losu setek podobnych miejscowości na terenie b. W. Ks. Litewskiego. Podniesione w końcu XVI lub połowie XVII wieku często bez dostatecznego uzasadnienia ekonomicznego do godności miast, nie mogły one wytworzyć silniejszego ustroju autonomicznego, który osiągnęła tylko niewielka liczba większych miast, jak naprzykład Wilno, Lida, Nowogródek, Wołkowysk, Pińsk, Brześć. Mniejsze miasta, położone w obrębie dóbr ziemskich, pomimo nadania im praw miejskich, pozostały jednak w dalszym ciągu zależne od woli panów — właścicieli lub dzierżawców tych dóbr. Panowie wykupili wójtostwa ²²⁾, przez co zyskali sądownictwo nad mieszczanami i wreszcie osiągnęli taką przewagę, że mianowali często już nie tylko wójtów, ale nawet burmistrzów i radnych. Autonomja tych miast stała się fikcją, normalny ich rozwój został uniemożliwiony, z kolei nastąpił upadek gospodarczy, jeszcze bardziej spotęgowany ogólnym upadkiem {115} ekonomicznym kraju w początkach XVIII wieku.

Fot. Z. Wysłouch Próżana - dawne starostwo (pałac Orbelianich). widok od strony parku (1.1941÷l944).

{116}

W XIX wieku nowy układ polityczny, nowe warunki ekonomiczne, wreszcie rozwój nowych i nowoczesnych arterji komunikacyjnych pozbawiają większość naszych miasteczek ich głównej podstawy rozwoju — handlu eksportowego i tranzytowego. Niektóre zupełnie zatracają charakter miejski i schodzą do rzędu miejscowości wiejskich (Sielec, Malecz), inne znów zaledwie wegetują (naprzykład Szereszów) i tylko nieliczne stopniowo rozwijają się w dalszym ciągu bądź to dziąki handlowi (Bereza) bądź też podziałowi administracyjnemu (Prużana).

Liczba ludności naszych miast w różnych okresach przedstawiała się następująco ²³⁾:

TABELA XI.

{117}