ROZDZIAŁ III. Dobra szlacheckie i ziemiańskie.

Wśród obszernych włości królewskich, dzierżaw ziemskich i fortun magnackich, które, jak już zaznaczyliśmy, zajmowały większą część naszego powiatu, oddawna istniały różnej wielkości dobra prywatne szlachty. Szlachta ta wywodziła się na naszym terenie z bojarów księstwa Kobryńskiego. Poza obrębem księstwa zaczyna się już w końcu XIV wieku napływ szlachty z poza powiatu, początkowo przeważnie litewskiej, później polskiej. Prawdopodobnie dopiero po upadku księstwa Kobryńskiego napływ ten zwiększa się i obejmuje całość obecnego naszego powiatu.

Prawa posiadania tej szlachty były oparte w tym najwcześniejszym okresie prawie wyłącznie na aktach nadania. Akty kupna spotykamy początkowo bardzo rzadko. Posiadłości ziemskie nadawał z dóbr hospodarskich wielki książę, później król, wreszcie nadań dokonywali i panowie z obszarów przez nich posiadanych. Nadania te stanowiły często wynagrodzenie za okazane usługi, zaś w każdym wypadku zobowiązywały obdarowanego do pełnienia służby wojskowej.

Szereg przywilejów z wieku XV i XVI-go stopniowo przyrównywał prawa bojarów litewskich do praw szlachty polskiej. Przywileje te najpierw dotyczyły uzyskania pełnej własności ziemi, posiadanej przedtem z łaski wielkiego księcia, następnie dotyczyły zabezpieczenia swobód osobistych, wreszcie zwolnienia szlachty od rozmaitych świadczeń. Przywileje te obejmowały wyłącznie bojarów, podlegających bezpośrednio władzy wielkiego księcia, a więc, biorąc rzecz prawnie, nie dotyczyły {52} bojarów na obszarach kniaziów dzielnicowych. Wskutek tego powstała w połowie XVI wieku taka sytuacja, że stare rody bojarów kobryńskich (autochtoni miejscowi) po upadku księstwa zostały w porównaniu z elementem napływowym upośledzone. Ten anormalny stan został usunięty przywilejem króla Zygmunta lll-go, nadającym „książętom, panom, szlachcie, rycerstwu..." „Kobryńskiego okręgu" takie same prawa szlacheckie, jakie były już nadane szlachcie województwa Brzeskiego przez Zygmunta Augusta.

Pierwsze a zarazem najbardziej wyczerpujące źródłowe dane o stanie ziemian i szlachty uzyskujemy dopiero w pierwszej połowie XVI wieku, głównie z popisów wojska W. Ks. Litewskiego w latach 1565 i 1567; pozatem niektórych informacyj dostarcza nam „Rewizja Puszcz i Pierechodów zwierinnych W. Ks. Lit." z roku 1552-go, oraz Rewizja Kobryńskiej Ekonomji przez Dymitra Sapiehę z r. 1563-go. W świetle tych danych liczba szlachty na naszym terenie była dość znaczna. Trudno jest teraz na podstawie tych danych ustalić wielkość ówczesnego stanu posiadania poszczególnych osób. Stan ten wahał się w bardzo dużych granicach, poczynając od panów litewskich, stawiających na wyprawy wojenne własne poczty (naprzyklad panów Homszejów), a kończąc na szlachcie „zaściankowej" lub „okolicznej", głównie z okręgu Sieleckiego, gdzie była ona „liczna i uboga" i składała się po kilku na jednego konia w chorągwi powiatowej ¹⁾.

Poniżej podajemy znane nam z przytoczonych źródeł nazwiska ówczesnej szlachty mieszkającej na naszym terenie w XVI wieku:

Jakim i Mikołaj Homszejowie w r. 1528 posiadają dobra: — Berezę, Chorewo, Jastrzębi, Zdzitów ²⁾ nad Wińcem, oraz część Siechniewicz.

Pociej Jelec — w r. 1587 — włada majętnościami Maciejewicze, Sudziłowicze i Laskowicze ³⁾. {53}

Hanna Wiszeńska — w r. 1565 — włada dobrami Siechniewicze ⁴⁾.

Naum Golenissczewicz — bojaryn Kobryński posiada w r. 1566 dobra Kuplin.

W dalszych okresach w XVII i XVIII wieku i pierwszej połowie XIX-go wieku brak danych bardziej ogólnych nie pozwala na odtworzenie całokształtu posiadania szlachty i ziemian w powiecie. Wprawdzie, niektóre dokumenty sadów grodzkich oraz metryki kościelne mogą dostarczyć wzmianek o tym lub owym majątku, folwarku i osadzie, lecz są to dane oderwane, pochodzące z różnych okresów. Mogą one służyć {55} jedynie do ustalenia historji pojedynczych rodów szlacheckich i ziemiańskich (co nie jest naszem zadaniem), nie naświetlają jednak zagadnienia z ogólnego punktu widzenia. Z tej racji wszystkich tych danych nie wykorzystaliśmy. Ograniczamy się do przytoczenia poniżej spisu niektórych tylko majątków z tego okresu, wymienionych w wykazach „Taryfy Czopowego i Szelężnego" województwa Brzeskiego z roku 1765 — 66-go.

Łachnicki w „Statystyce Gubernji Litewsko-Grodzieńskiej ⁸⁾ oblicza, że na terenie powiatu w r. 1817-m było szlachty tylko 205 osób. Liczba ta wydaje sią zbyt małą, tembardziej że już w roku 1860-m ⁹⁾ dane statystyczne wykazują 1321 osób. Według tychże danych w roku 1857-m ¹⁰⁾ w powiecie znajdowało się w posiadaniu większej własności 186 majątków o ogólnym obszarze 188.880 dziesięcin (około 203 000 ha); z tego ornej ziemi 106,117 dziesięcin, łąk 44 593 dziesięcin. Według wielkości majątków, do 100 dziesięcin było 60 majątków, od 100 do 500 dziesięcin — 63, od 500 do 2000 dziesięcin — 42, i ponad 2 000 dziesięcin — 20. Włościan poddanych właścicieli ziemskich było 4,756 rodzin ¹¹⁾. {56}

Dzieje porozbiorowe polskiej własności ziemskiej na Litwie i Rusi podzielić można na następujące okresy ¹²⁾: a) okres tak zwanych nadań od 1795-go roku do 1801-go, b) okres względnej bierności władz rosyjskich w stosunku do prywatnej polskiej własności ziemskiej i wreszcie c) okres po powstaniu 1863 roku.

W pierwszym okresie na terenie naszego powiatu nastąpiła likwidacja królewskich dóbr ekonomicznych, darowanych przez Katarzynę ll-gą feldmarszałkowi Rumiancowowi. Okres ten, wbrew interwencjom rządu rosyjskiego, spowodował zwiększenie się polskiego prywatnego stanu posiadania ziemskiego. Już bowiem w bardzo krótkim czasie po obdarowaniu, olbrzymie dobra dawnej Gubernji Prużańskiej rozsprzedał Rumiańcow w ręce polskie, zjawił się cały szereg nowych majątków, a w rezultacie element polski na terenie powiatu wzmocnił się.

Okres drugi (1801 — 1863), który nazwaćby można okresem względnej bierności władz rosyjskich, nie przynosi zasadniczych zmian w stanie polskiego posiadania. Pierwsze poczynania rusyfikacyjne Mikołaja I-go nie godziły bezpośrednio w stan posiadania polskich ziemian i szlachty. Szły one raczej w kierunku rusyfikacji i kooptowania mas włościańskich, wytępienia wśród nich unji, oraz pogłębienia różnic między włościaństwem, a polskiemi dworami.

Zasadnicza zmiana w ustosunkowaniu się rządu rosyjskiego następuje po roku 1863-m, po powstaniu, kiedy rząd rosyjski mówiąc o właścicielach ziemskich Polakach, zamieszkałych na terenach Litwy i Rusi, przychodzi do wniosku, że „ten stan społeczny, tak nikły liczebnie w stosunku do pozostałej ludności, przedstawia jednak siłę paraliżującą wszystkie zamierzenia rządu, mające na celu rusyfikację kraju". Ten stan społeczny nadaje krajowi charakter polski, a więc, zdaniem władz {57} rosyjskich „nastała chwila rozstrzygnięcia tej sprawy nie gwoli tryumfu polskiego stanu posiadania, lecz unicestwienia go", przyczem „nie możno będzie, rzecz jasna, uniknąć kroków", które będą „niezgodne z ogólnem pojęciem prawa" ¹³⁾.

Fot. St. Pacewicz. Rzeźbiona w drzewie figura Chrystusa na krzyżu pizydrożnym koło majątku Widne.

Ukazuje się cały szereg zarządzeń, mających na celu realizację {58} tych zapowiedzi. Przedewszystkiem ulega konfiskacie szereg majątków osób, biorących udział w powstaniu. Na terenie naszego powiatu (w granicach przedwojennych) ulegają konfiskacie następujące majątki: ¹⁴⁾

Konfiskaty dotykają również drobnej szlachty, która „osiedlona na gruntach skarbowych, obywatelskich i swoich własnych", stanowi, zdaniem rządu rosyjskiego, stan społeczny szkodliwy dla spokoju kraju i zawsze wrogi dla rządu ¹⁵⁾. Grunty drobnej szlachty przeznacza się na kolonizację chłopów rosyjskich. Na ten cel, za udział w powstaniu zostają m. in. skonfiskowane grunty w okolicy Pieniążki:

Ponadto ulegają konfiskacie niektóre posiadłości szlachty Sieleckiej: nie mogąc jednak sporządzić wykazu opartego na danych źródłowych opuszczamy nazwiska.

Równocześnie zostaje nałożony sekwestr na majątki wszystkich właścicieli ziemskich Polaków, znajdujących się pod {59} śledztwem, lub przebywających zagranicą dłużej niż to podawał termin w paszporcie.

„Ukazem" z dnia 10/XII-1865 r. zarządzono przymusową sprzedaż w ręce osób pochodzenia rosyjskiego wszystkich tych zasekwestrowanych majątków, których właściciele zostali wydaleni z kraju lub zesłani. Przymus ten rozciągnięto i na te majątki, które zostały odziedziczone przez zesłańców już po ich zesłaniu. W ten sposób sprzedany został majątek Wieżki (obecnie w powiecie Kobryńskim) o obszarze 207 dziesięcin, dawna własność Domańskiego Aleksandra, nowonabywca Chersoński Mikołaj. Tenże „ukaz" z dnia 10/XII—1865 r. zawiera zakaz nabywania przez Polaków majątków w 9 guberniach Litewsko- Ruskich; odtąd miały prawo nabywać majątki tylko osoby pochodzenia rosyjskiego.

Równocześnie poczyniono kroki, by zasadniczo ogół polskiej własności ziemskiej postawić wobec konieczności wyzbycia się swych majątków w drodze „dobrowolnej" sprzedaży. Już w roku 1863 „ukazem" z dnia 15-go marca wszystkie ziemie uprawne polskiej własności ziemskiej obłożone zostały podatkiem 10% od czystego dochodu. Podatek ten wymierzali początkowo wojenni naczelnicy powiatów; płatny był on w ciągu 7 dni. W razie niewpłacenia mógł naczelnik powiatu na własną rękę sprzedać cały ruchomy majątek osoby opodatkowanej, zaś kary za zwłokę mogły być nakładane do 50% wymiaru. Z terenu naszego powiatu pobrano w latach 1863 — 1869 ogółem tego podatku 191.000 rubli, czyli rocznie przeciętnie około 26.000 rubli.

Również i polityka uwłaszczeniowa rządu rosyjskiego na terenach naszych miała na celu osłabienie żywiołu polskiego. Ziemię nadziałową, spłacaną przez włościan, zaczęto po powstaniu 1863 roku szacować najpierw o 20%, później zaś o 55% — 70% poniżej ceny określonej ukazem z 19/11 — 1861 r. Pobrane w międzyczasie nadwyżki musieli właściciele natychmiast wpłacić do skarbu na rachunek przyszłych wpłat włościańskich. Zwalniało to włościan na kilka lat od spłat {60} wykupnych, zaś właściciele ziemscy zostali pozbawieni jednocześnie i pieniędzy i możności znalezienia najemnego robotnika wśród włościan, którzy chwilowo nie potrzebowali zarobków. Wreście ustalono serwituty, które wytworzyły nie gasnące ognisko nieporozumień między dworem a wsią.

Rząd rosyjski we wszystkich swych popowstaniowych poczynaniach względem polskiej własności ziemskiej miał cel dwojaki: z jednej strony chodziło o osłabienie, względnie unicestwienie tej własności, z drugiej, o stworzenie na naszych terenach kolonizacji rosyjskiej. O ile należy uznać, że pierwsza część zamierzeń została w znacznym stopniu osiągnięta, o tyle w drugiej części, mimo nadzwyczajnych ułatwień, zachęcających żywioł rosyjski do osiedlania się w naszych stronach, wyniki były nieznaczne. Wprawdzie cały szereg majatków już w latach 1866 — 1873 został nabyty przez rosjan (Vide tabela ll-ga), nie mniej jednak nie stworzyło to dostatecznie silnego pierwiastka rosyjskiej inteligencji, któryby był w stanie przeciwstawiać się odwiecznym wpływom inteligencji polskiej. Prawie wszystkie nabyte w ten sposób majątki stopniowo uległy podziałowi i przeszły w ręce dalszych nowonabywców, głównie z pośród włościan miejscowych. Stałej rosyjskiej ludności miejscowej polityka ta nie wytworzyła, zaś inteligencję rosyjską reprezentował nadal tylko napływowy i zmienny stan urzędniczy, który żadnych głębszych śladów na terenie nie pozostawił.

Próba osiedlenia chłopów rosyjskich na wsi w majątkach skarbowych i na obszarach skonfiskowanych drobnej szlachcie również nie powiodła się. W dziesięcioleciu 1864 — 1873 osiedlono w naszym powiecie zaledwie 56 „dusz" na przestrzeni tylko 98 dziesięcin ¹⁶⁾.

Konfiskaty i przymusowa sprzedaż pozbawiają polską {61} własność ziemską dalszych 4.850-ciu dziesięcin, a wreszcie sprzedaż „dobrowolna", będąca wynikiem polityki rządu rosyjskiego, uszczupla ją ostatecznie. Tak w jednym tylko okresie lat 1866 — 1873 rozsprzedano 26.026 dziesięcin (około 28.400 ha) (vide tabela IV-ta).

Proces kurczenia się własności ziemskiej, przyspiesza utworzony przez rząd rosyjski bank włościański, który w krótkim stosunkowo czasie oddaje w ręce 3564 nabywców- włościan 20,348 dziesięcin (około 22,600). (vide tabela V-ta).

Pozatem szereg majątków przechodzi w ręce innych narodowości (białoruskiej i żydowskiej), lub rozdrobniony przez działy majątkowe przestaje istnieć jako większa własność.

Liczba szlachty zaściankowej według danych administracyjnych wynosi obecnie (w 1930 roku) 862 osoby, w 209-ciu gospodarstwach, posiadających 2445 hektarów. W tej liczbie wyznania rzymsko-katolickiego 801 osób, reszta są to prawo sławni. Szlachta nasza mieszka w 23 miejscowościach: we wsi Przyłuczczyznie, Podosiu, Wininie, Bortnowiczach, Lisicach, Szeniawcach, Kosińszczyznie, Leżajce, Izbicy, Hryniewiczach, Lachach, Smolanach, Szlacheckiej Puszczy, w folwarkach Szlachecka Puszcza, Rukawiec, Siewiec, Osieka i w okolicach Kruki, Połonny Hrud, Czeczki, Czerniczne, Buhale, Radczyce, Hawryłkowicze.

Całokształt zmian w stanie posiadania własności ziemskiej naszego powiatu w okresie 1860 — 1930 r. ilustruje tabela I. {62}

TABELA I.
Obszar majątków (hektary) według narodowości właściciela.*)

	Rok	Ilość majątków według narodowości właściciela)					Obszar majątków (hektary) według narodowości właściciela*)
		Polska	Biało­ ruska i Ru­ sińska	Rosyj­ ska	Ży­ dow­ ska	Razem	Polska	Biało­ ruska i Ru- sinska	Rosyj­ ska	Ży­ dow­ ska	Razem
	Rok 186317) Liczby bezwzgl.	268		1	—	269	200400	—	1600	—	202000
	Odsetki	99.6%	—	0.4%	—	100%	99.2%	—	0.8%	—	100%
	Rok 189618) Liczby bezwzgl.	?	?	?	?	?	?	?	?	?	90.000
	Rok 192119) Liczby bezwzgl.	67	27	2	2	98	36.756	7624	2746	312	47.438
	Odsetki	68.5%	27.5%	2%	2%	100%	77,50%	16.2%	5.8%	0.5%	100%
	Rok 193020) Liczby bezwzgl.	68	37	4	6	115	2 3.587	4227	701	1159	28674
	Odsetki	59%	32%	3.5%	5.5%	100%	78,90%	14.7%	2,40%	4%	100%
	Rok 193021) Liczby bezwzgl.	57	34	4	6	101	22.057	4193	751	2284	29.285
	Odsetki	56.5%	33,50%	4%	6%	100%	75.3%	14.3%	2.6%	7.8%	100%

*) Przyjęto w tabeli ten podział na narodowości, jaki stosował główny Urząd Statystyczny w r. 1921-m. {63}

TABELA II.
Wykaz majątków, zakupionych przez rosjan na podstawie Instrukcji
z dn. 23 lipca 1865 r. Lata 1866—1873.
(Schmidt: „Geneza prywatnej rosyjskiej własności ziemskiej").

{64}

TABELA III.
Posiadłości ziemskie w powiecie Prużańskim w latach 1864 — 1869 na podstawie aktów uwłaszczeniowych, bez uwzględnienia konfiskat po powstaniu 1863 roku, według danych archiwum państwowego w Grodnie, w obecnych granicach powiatu ²¹⁾.

{65}