Obok drogi na Litwę przez Łuck istniała odwieczna handlowa magistrala komunikacyjna wzdłuż Dniepru na Kijów. O znaczeniu tej drogi dla handlu czarnomorskiego świadczą słowa Michalona Litwina (ok. 1540 r.), doskonale znającego tamtejsze stosunki. „Kijów — powiada on — obfituje w cudzoziemskie towary, niema bowiem drogi bardziej uczęszczanej, jak starożytna, dawno utorowana i znana dobrze droga, prowadząca z portu czarnomorskiego miasta Kaffy przez wrota Tauryki na przewóz tawański na Dnieprze, a stamtąd przez step do Kijowa. Drogą tą idą z Azji, Persji, Indji, Arabji i Syrji na północ — do Moskwy, Pskowa, Nowogrodu, Szwecji i Danji wszystkie towary wschodnie, jako to: drogie kamienie, jedwab i tkaniny jedwabne, kadzidło, pachnidła, szafran, pieprz i inne korzenie. Drogą tą często chodzą kupcy {51} cudzoziemscy; gromadzą oni orszaki, czasem tysiąc ludzi wynoszące zwane karawanami i towarzyszą taborom, składającym się z wielkich ilości naładowanych wozów i objuczonych wielbłądów” ¹⁶⁸⁾.

Informacje Michalona Litwina o handlu tauryckim znajdują potwierdzenia i w innych zachowanych przekazach źródłowych. Pod tym względem ciekawe są dane lustracji zamków ukraińskich z 1552 r. Jak podaje np. rewizja zamku w Czerkasach ¹⁶⁹⁾, starosta tamtejszy otrzymywał od kupców idących z karawanami prócz t. zw. „obwiestki” dary: „Ot korowana, khdy z Ordy idet starostę: kamka aleksandryjskaja na zołote, litra szołku, kower, liżmy, tebenki, safjan... a khdy do Ordy korowan idet, tohdy starostę ot korowanu: szuba lisja zajwyskowa, sahajdak, sedło, szlik lisij. A khdy wodojii korowan idet, ino ni s koho innoho najmati im s czołny ne wolno, odno Czerkaszen, i dajut s toho Czerkascy starostę ot każdoho czółna po zołotomu”.

Podobnież w Kaniowie ¹⁷⁰⁾ „starostę ot korowana, khdy z Ordy idet kower, tebenki; a khdy do Ordy tohdy szuba sibirkowa bez kołnera, kołpak, szłyk lisij, sedło, a k tomu pokłony i podarki z dobrowoje woli, a khdy wodoju idet' korowan najmajutsia pod nich s czółnami meszczane tutosznyje tiahłyje, a zemianskim, ani żadnym inym najmatisia ne wolno, i dajut' z toho starostę ot czółna po zołotomu”.

Krótko wreszcie formułowała obowiązki kupców „rewizja” zamku kijowskiego z 1552 r. ¹⁷¹⁾: „Khdy kupcy czużozemcy idut' w korowanech z Turków, z Ordy, abo z Moskwy, dajut' wojewode myto hołownoje ot kopy po 2 hroszi, a k tomu pokłon po dobroj woli dajut', z Turków iduczi reczami jedwabnymi, a z Moskwy sobolmi i ińszimi towary tamosznimi”.

Sądząc z drobiazgowego wyliczenia zwykłych „darów” staroście oraz ze szczegółów, dotyczących transportu wodnego, jako to: kto miał wyłączne prawo przewozić towary, jakie uiszczał za to opłaty zamkowi i t. d., możemy wnosić, że ruch handlowy na starożytnej drodze Czerkasy — Kaniów — Kijów i dalej do Moskwy lub W. Ks. Liitewskiego w połowie XVI w. miał swoje dawne tradycje. {52}

O licznych kupcach z północnej Rusi (Rossia alta), zjeżdżających z futrami do Kijowa w drodze do Kaffy wspominał w swej relacji z 1474 r. włoski podróżnik A. Contarini¹⁷²⁾. „Turkowe wziasza Kafu, i hostej moskowskich mnohich pobisza a inych poimasza, a inych pohrabiw na okup dawasza”¹⁷³⁾, głosił współczesny przekaz źródłowy.

Świadczą o tem również skargi mieszczan czerkaskich na swego starostę w 1536 r.¹⁷⁴⁾. „A szto dej oni pered tym korowan hostej wożiwali, ino dej pan Ostafej ustawił sobe z nich brati ot czółnu po zołotomu, a toho dej pered tym starodawna nikoli ne bywało”, oraz „i też dej kotorych kupców kafinskich i inszych oni proważiwali, i s toho sobe prowodnoje mewali, to dej wse pan Ostafej na sebe obernuł”.

Nie rozstrzygając sprawy merytorycznie, król nolecił staroście czerkaskiemu: „A szto sia dotyczet woźenja korowanu, w toj ręczy by jesi ich po staromu zachował i tiażkosti i drapeżstwa w tom by im ne było”. Odwołanie się króla do „stariny” już w pierwszej połowie XVI w. naświetla w sposób charakterystyczny zagadnienie „dawności” handlu czarnomorskiego w Czerkasach.

Kupcy z towarami wschodniemi to zjawisko zwykłe w W. Ks. Litewskiem poł. XVI w., jak tego dowodzi chociażby przywilej króla Zygmunta Augusta z 1551 r.¹⁷⁵⁾, stwierdzający jako rzecz znaną, że „Turkowe, Tatarowe, Urmianowe, Moskwiczi i inyi hosti prijeżczii w tom meste naszom wilenskom wsiakimi kuplami i towarami swoimi dobrowolne torhujut”.

Stosunki handlowe W. Ks. Litewskiego z Krymem i Kaffą były tak dawno i mocno zadzierzgnięte, że nie zdołały ich zerwać nawet klęski polityczne, jakie w końcu XV w. spadły na ziemie południowe. Mamy na myśli straszliwe spustoszenia Kijowszczyzny i Wołynia przez hordy Mengli-Gireja oraz podbój Kaffy w 1475 r. przez Turków. Nie znajduje również potwierdzenia w źródłach powszechnie dziś przyjęty pogląd o całkowitym zaniku handlowego znaczenia Kaffy z chwilą przejścia tej kolonji genueńskiej pod panowanie tureckie¹⁷⁶⁾. Powołamy się na parę {53} przykładów. Kupiec Bejat z Kaffy bawił w celach handlowych w Wilnie w 1508 r.¹⁷⁷⁾. Turków i „Kafinców” jako kupców przejeżdżających przez Brześć na zachód w celach handlowych wymienił list dzierżawcy myt brzeskich Danka Jeśkowicza z 1516 r.¹⁷⁸⁾, omawiający stosunki i zwyczaje, panujące na tej komorze celnej w końcu XV w.

O kupcach z Kaffy mówi również wydany celnikom kijowskim kwit w. ks. Aleksandra z 1499 r.¹⁷⁹⁾. Wyraźnie stwierdził w nim hospodar: „A roschodu położili jeste na listy naszi, na kwitacei i też szto jeste pokupili na naszo prikazanje u kupców kafinców u Ochmata, Frażanina, Turczina i u Chożisina Namisurenina perła i inyje reczi, i też na jeje miłost’ naszeje wielikoje knehini perła, szołki, tafty, kowry, czomłaty”.

Najciekawsze jednak dane zawiera korespondencja dyplomatyczna w. ks. moskiewskiego Iwana Wasylewicza z królem Kazimierzem Jagiellończykiem z lat 1488—1492. Uskarżał się Iwan Wasylewicz w 1488 r. ¹⁸⁰⁾ że „szli naszi ludzi torhowyje is Kafy czerez twoju zemlu: Senka Fofanow, da Wasiuk Worosziłow, da Beket s towaryszczi, i w twojej zemle w Proporske poimaw ich da sweli w Wilnu i s ich towarom”.

Równocześnie załączał „spisok o hostech, czto sia im siła cziniła w litowskoj zemle”. Wśród kupców moskiewskich rzekomo pokrzywdzonych przez namiestników i celników litewskich wymieniano „welikoho kniazia hosti: Michajło Semenów syn Jurjewa, da Hrihorej Iwanow syn Aleksejewa, da Hridia Łukin s towa-xiszczi szli is Kafy czerez litowskuju zemlu”. Obok idących bezpośrednio z Kaffy do Moskwy kupców wykaz wymieniał innych. A więc „welikoho kniazia czełowek, Rodeju zowut, Moskwitin, szoł is perekopskije ordy”. Dalej „także welikoho kniazia hosf, Stepan Wasiljew syn Dmitrejewa, szoł iz zamorja czerez litowskuju zemlu”. {54}

„Iz zamorja czerez litowskuju zemlu” szli również inni kupcy: Wachonia Chonew, Tiszka Kowriszkin i Hridia Łukin. Z wykazów towarów, jakie zostały od nich rzekomo nieprawnie odebrane przez namiestników i celników litewskich, sądzić można, iż kupcy ci trudnili się wyłącznie handlem towarami wschodniemi.

W kilka miesięcy później, w 1489 r.¹⁸¹⁾, uskarżał się w. ks. moskiewski ponownie, że „nynecza jak seho leta naszi hosti moskowskije zemli i tferskije zemli i nouhorodskije zemli mnohije ludi szli iz Kryma s twoim posłom Janom wmeste; da kak priszli na Tawani k perewozu, i twojeho posła Jana perewozniki Dnepr perewezli, a naszich hostej Dnepra ne perewezli”. Liczna ta karawana kupiecka („wsech ich było hołowami sto czełowek da dwatcat’, oprocze ich ludej”) szła do Moskwy z Kaffy i u przewozu na Dnieprze została ograbiona przez ludzi wojewody kijowskiego. Załączony rejestr zagrabionych towarów daje pojęcie o wielkości, bogactwie i rozpiętości handlu moskiewskiego z Kaffą.

Nie będziemy mnożyli przykładów, przytoczone bowiem dostatecznie jasno stwierdzają, że już w trzynaście lat po politycznym upadku Kaffy jako kolonji genueńskiej odgrywała ona ponownie rolę ważnego ośrodka handlu południowego, przyciągając do swych rynków dalekich gości z Litwy, Moskwy, W. Nowogrodu i innych. Rozkwitu więc handlu południowego w poł. XVI w., o kłórym świadczą słowa Michalona Litwina, nie należy uważać za coś nowego, powstałego w początku tego wieku, lecz raczej za dalszy etap rozwoju dawnych stosunków handlowych z Krymem i Kaffą, które nie zostały zerwane mimo klęsk politycznych, jakie spadły w drugiej połowie XV w. na kolonje genueńskie i ziemie południowo-ruskie W. Księstwa.

Zyskowny dla ludności ziem południowo-ruskich handel tranzytowy cennych i zbytkownych towarów „wschodnich” — to jedna ze stron życia gospodarczego Kijowa i Łucka. Niemniej ważne było znaczenie tych miast jako ośrodków handlu artykułami pierwszej potrzeby, przedewszystkiem solą. Sól dowożono w wielkich ilościach z Krymu oraz z żup podkarpackich, przedewszystkiem z Kołomyi.

Świadczy o tem układ Zygmunta I z chanem perekopskim Sahap Girejem z ok. 1540 r.¹⁸²⁾, mocą którego zapewniono, że {55} „kupcy państw jeho miłosti, Koruny Polskoje i Kniazstwa Welikoho Litowskoho, majut’ dobrowolne w Kaczibijewe sol brati i, myta wodłuh dawnoho obyczaju zapłatiwszi, do Kijewa i do Łucka i do inszich horodow sol pribawlati za storożoju ludej carewych”.

O transportach soli dowożonych na Litwę z Podkarpacia i Kołomyi mówił wyraźnie list króla Zygmunta Augusta z 1563 r.¹⁸³⁾ w sprawie utworzenia składu soli w Pińsku: „Katoraja sol tołpiastaja bełaja idet’ do mesta naszoho łuckoho s Kołomyi, z Doliny i z inszich mest...”. „Główny skład soli (w epoce litewskiej) był oczywiście w Kijowie, skąd ją następnie rozwożono już wszędy po całym nawet obszarze W. Księstwa” ¹⁸⁴⁾. Do Kijowa, jak świadczą „rewizje” zamków ukraińskich z 1552 r. oraz informacje Michalona Litwina, przychodziła sól „z nizu” czółnami i drogą lądową, albo t. zw. „biała” wozami przez Podole.

Z Łucka drogą wodną, rzeką Styrem lub drogami lądowemi dowożono sól do Pińska i stąd dopiero rozwożono ją po całym kraju. Świadczy o tem zacytowany już wyżej list króla Zygmunla Augusta z 1563 r.: „A z Łucka jeje (t. j. sól) do mesta naszoho pińskoho poddanyje naszi meszczane pińskije i okolicznyje meszczane i wołoszczane obowateli inszich mest i seł naszich hospodarskich, także i kniaźskich, pańskich, zemianskich i duchownych, kotorych imenja ku zamku pińskomu prisłuchajut’, na prodażu prowadiat’”.

O transportach soli z Łucka do Pińska i dalej wspominał też przywilej króla Zygmunta I z 1530 r.¹⁸⁵⁾ na prawo pobierania myta w Horodku: „A kotoryi kupec budet prowaditi sol telehami abo komiahami tym że wyszepisanym suchim i wodenym putem do Kijewa abo na inszii kotoryi kolwek mestca... a kotoryi by kupcy choteli iti do Litwy wozy abo komiahami, choteli projezżczati myto naszo łuckoje, tyi wsi majut dati cło u Horodku ałbo w Pińsku podłuh tojeż ustawy naszoje”. Wskutek skarg mieszczan łuckich królowa Bona w przywileju z 1532 r.¹⁸⁶⁾ przyznała im ulgi w płaceniu myta w Horodku, jeśliby „oni myto i solejniczoje w Łucku zapłatili, i na to kwit mytnikow łuckich k naszim mytnikom prinesli”. {56}

Chcąc uniknąć płacenia myta usiłowano wymijać komory celne drogami bocznemi. Uskarżał się więc np. w 1525 r.¹⁸⁷⁾ dzierżawca myta brzeskiego Michel Józefowicz, „iż mnohije ludi z Litwy do Wołynia jezdiat na Diwin i też Kobrincy i Ratniane projezżajut’ i sol prowoziat mnohimi dorohami i solaniczaho do komory berestejskoje ne zapłatiwszi, a w tom jemu kriwda se dejet’”.

Przytoczone słowa są dowodem, że łucki rynek zasilał solą nietylko Polesie wschodnie, ale również poprzez Kobryńszczyznę i Litwę właściwą.

O żywotności handlu solą i znaczeniu jego dla Pińska mogą świadczyć bardzo ciekawe dane źródłowe, dotyczące historji tamtejszego monopolu solnego w połowie XVI w.¹⁸⁸⁾ oraz walki, jakie z nim toczyło mieszczaństwo pińskie. Niemniej pod tym względem ciekawy jest zachowany z początków XVII w.¹⁸⁹⁾ rejestr kupców pińskich. Mimo swych braków rejestr kupiectwa pińskiego ilustruje rolę handlową Pińska na przełomie XVI—XVII w., jako pośrednika w obrotach handlowych Wołynia i Litwy. Przedmiotami handlu były: zboże, sól, bydło, konie, łój, skóry, miód i wosk.

Kupcy utrzymujący stosunki handlowe z Koroną dowozili wyroby przemysłu polskiego, objęte w rejestrze ogólną nazwą „polskich towarów”. Przeważająca ilościowo część kupców pińskich trudniła się handlem z Wołyniem i Litwą („na Wołyń i do Litwy jezdit”). Kilku z pośród nich wprost „na Wołyń komiahoju po sol chodit”. Wogóle handel solą zdaje się naówczas w Pińsku dominować.

Zachowane przekazy źródłowe z XV i XVI w. wskazują, że był on znaczny i że zarówno dla życia gospodarczego ziem południowo-ruskich jak i W. Ks. Litewskiego posiadał znaczenie doniosłe. Brak odpowiednich materjałów źródłowych nie pozwala na bardziej dokładne określenie rozmiarów tego handlu.

W pewnej mierze o obrotach handlowych możemy wnosić z dochodów myta hospodarskiego. Wobec przymusu drogowego obowiązującego kupców podczas podróży w granicach W. Księstwa oraz konsekwentnego (pod groźbą konfiskaty towaru) przestrzegania zasady, aby „kupcy myt naszich ne objeżżali”, dane te w ogólnych zarysach dają pojęcie o obrotach handlowych via Kijów i Łuck, że pominiemy drobniejsze komory celne. {57}

Pod tym względem Łuck początkowo przoduje. Dla ilustracji wystarczy przytoczyć, że mimo klęsk wojennych i spustoszenia kraju przez Tatarów w latach 1487—1490 myto łuckie przynosiło skarbowi W. Ks. Litewskiego po 1525 kop gr.¹⁹⁰⁾ dochodu rocznie. Równocześnie myto kijowskie dawało 950 kop gr.¹⁹¹⁾ rocznie, wszystkie zaś komory celne zachodnie, t. j. brzeskie, drohiczyńskie, bielskie i grodzieńskie — łączną sumę 1100 kop gr.¹⁹²⁾ rocznie. Włodzimierz na Wołyniu, ów najważniejszy ośrodek handlowy w XIII w., w latach 1484 i następnych dawał z myta tylko 140 kop gr.¹⁹³⁾ rocznie.

Sumy osiągane z dochodów myta łuckiego i kijowskiego uderzają przy zestawieniu z wpływami komór celnych na północo-wschodzie państwa. Tak więc w tym samym czasie myto mińskie dawało 250, kowieńskie 250, smoleńskie 200, nowogródzkie 322 kop gr. rocznie ¹⁹⁴⁾.

Dane te stwierdzają dostatecznie wyraźnie, jak wielkie znaczenie dla W. Ks. Litewskiego posiadał handel czarnomorski towarami wschodniemi.

W latach najgłębszego upadku dochodowości myta hospodarskiego (1496 — 1498), komora łucka z dzierżawy dawała rocznie 500 kop gr.¹⁹⁵⁾, kijowska zaś utrzymywana „k wernoj ruce“ 755 kop gr.¹⁹⁶⁾. Równocześnie dzierżawa myta brzeskiego, drohiczyńskiego, bielskiego i grodzieńskiego przynosiła skarbowi W. Ks. Litewskiego łącznie w roku 1498 sumę 400 w następnych zaś latach po 500 kop gr. rocznie¹⁹⁷⁾.

Z rozwojem handlu Litwy z Polską zmienił się stosunek dochodów z myta podlaskiego i wołyńskiego. Wówczas gdy wpływy z komór wołyńskich w połowie XVI w.¹⁹⁸⁾ utrzymywały się średnio na poziomie 2000 kop gr. rocznie, wpływy z komór podlaskich wzrosły znacznie, osiągając przeciętnie sumę 3000 kop gr. rocznie. W latach siedemdziesiątych XVI stulecia dochody z myta wołyńskiego ponownie wzięły górę nad podlaskiemi, osiągając {58} sumę 2700 kop gr., podczas gdy te ostatnie spadły do 2200 kop gr. rocznie. W okresie tym dochody z komór celnych wołyńskich ustępują jedynie wpływom z komory kowieńskiej, wynoszącym w 1570 r. sumę 5520 kop gr.

Przytoczone powyżej dane dostatecznie wyraźnie podkreślają znaczenie handlu południowego dla W. Ks. Litewskiego w XV i XVI stuleciach oraz rolę, jaką w nim odgrywały^ Łuck i Kijów. Towary wschodnie przez Kijów i Łuck szły dalej ku północy, sięgając daleko poza granice W. Ks. Litewskiego. Przeważną część tego cennego tranzytu przewożono na północ drogami lądowemi z Łucka i Kijowa poprzez wschodnie Polesie. To też obfitował Pińsk w cenne towary wschodnie, skoro np. jeden tylko z kupców tamtejszych Jakób Bielczyc w 1655 r.¹⁹⁹⁾ podczas ucieczki przed wojskiem moskiewsklem stracił w Chomsku na skutek grabieży lisowszczyków między innemi „szafranu funtów sto, pieprzu worów wielkich trzy kamieni 90, imbieru kamieni 50, goździków funtów 50, cukrów kanarów głów 100, cynamonów i różnego korzenia niemało...”

Omówione wyżej stosunki handlowe W. Ks. Litewskiego z południem nie były jednak trwałe. Od roku 1648 aż po rok 1699 Polska stała się widownią niszczących wojen i wszelakich nieszczęść. „Okropna nędza — stwierdza Korzon — materjalna i umysłowa w następstwie 70-letniego wycieńczenia zaległa obszar „wszystkich państw i narodów” Rzeczypospolitej ²⁰⁰⁾. Ruina najsilniej dotknęła ziemie południowo-ruskie pospołu z bogatym i ludnym Wołyniem. Zniszczone gospodarczo ziemie ukrainne nie miały się już podnieść z upadku. Nie było bowiem komu śpieszyć z pomocą zrujnowanym prowincjom. Więcej nawet, to co zaoszczędziły wojny i najazdy nieprzyjacielskie, zniszczyły ciemnota i egoizm polityczny szlachty w w. XVII—XVIII.

Upadły ongiś zamożne miasta i mieszczaństwo, a wraz z niemi i „wielki” tranzytowy handel z przed „potopu”, Straciły na znaczeniu odwieczne wielkie magistrale komunikacyjne, owe tętnice życia gospodarczego w dobie uprzedniej.

Ten stan rzeczy zaciążył również na stosunkach handlowych Polesia. Z pośród dawnych dróg, jak już wspomnieliśmy, w pewnej mierze utrzymały swe znaczenie gospodarcze drogi o kierunku poziomym ze wschodu na zachód, łączące ziemie poleskie {59} z dorzeczem Wisły i stołeczną Warszawą. Poza momentami politycznemi wchodzi tu jeszcze ciągle w grę siła atrakcyjna spławu gdańskiego.

Inaczej z drogami, łączącemi poprzez kotlinę poleską południe z północą, t. j. Wołyń i ziemie ukraińskie ze stołecznem dawniej Wilnem. Zakres politycznego i gospodarczego oddziaływania Wilna gwałtownie się kurczy i w drugiej poł. XVII—XVIII w. nie wykracza poza terytorja Litwy właściwej.

W tych warunkach ruch handlowy, zwłaszcza tranzytowy, jaki w drugiej połowie XVIII w. obserwowaliśmy na gościńcach wiodących z Wołynia i Kijowszczyzny „do Litwy”, odpowiadał schyłkowemu okresowi w bistorji handlu W. Ks. Litewskiego z południem. Ożywienie w tej dziedzinie zostało spowodowane przez politykę gospodarczą Katarzyny II²⁰¹⁾; nie stało to jednak w żadnym związku z dawnym handlem W. Ks. Litewskiego z południem.

V.

Kończymy przegląd ewolucyj, jakim podlegały w przeszłości drogi magistralne przecinające kotlinę poleską.

Zestawmy osiągnięte wyniki. Rozpowszechniony dziś w nauce pogląd o niedostępności Polesia dla celów komunikacyjnych (zwłaszcza w okresie średniowiecza) należy zmodyfikować, a nawet odrzucić. W świetle bowiem zachowanych przekazów źródłowych, terytorjum Polesia już w czasach wczesnego średniowiecza przecinały w różnych kierunkach ważne arterje komunikacyjne wodne i lądowe.

Zjawisko to o duźem znaczeniu, jeśli chodzi o wszechstronny rozwój kraju, było wynikiem działania różnorodn3rch czynników społecznych oraz geograficzno-fizycznych. Z pośród tych ostatnich na pierwszem miejscu należy postawić wybitnie przejściowy, pomostowy charakter Polesia, położonego między Litwą właściwą a Wołyniem i dalszemi ziemiami południowo-ruskiemi.

Gościńce poleskie, wykorzystując na swej trasie tereny wyższe i suchsze, przebiegały ze wschodu na zachód wzdłuż linji działu wodnego Prypeci i Jasiołdy, oraz kierując się z południa ną północ przecinały trudne do przebycia koryta Prypeci i jej błotnistych dopływów. {60}

Czynniki fizyczno-geograficzne, wyznaczając trasę gościńców poprzez mokradła Polesia, spełniały funkcję pomocniczą jedynie wobec czynników społecznych. Stąd też, aczkolwiek warunki fizyczno-geograficzne naogół do dziś nie uległy większym zmianom, nie oddziałało to w większym stopniu na dzieje naszych gościńców. W rzeczywistości bowiem życie takiego delikatnego organizmu jak drogi komunikacyjne zależy od różnorodnych czynników przedewszystkiem społecznego charakteru. Stąd też momenty rozwoju lub upadku dróg poleskich wiążą się ściśle z dziejami politycznemi i gospodarczemi tego terytorjum.

Drogi lądowe z Litwy na Wołyń i Kijowszczyznę rozwinęły się w okresie politycznej, militarnej i handlowej ekspansji W. Księstwa na południe i południo-wschód. Stąd znaczenie tych dróg musiało być szczególnie wielkie w okresie realizowania dalekosiężnych planów władców W. Ks. Litewskiego. I odwrotnie, podupadły na znaczeniu, kiedy w w. XVI—XVII załamała się polsko-litewska polityka południowa i południowo-wschodnia. Wyschły źródła potęgi, nie stało sił na dalszą ekspansję, i oto obserwujemy zanik dawnych arteryj komunikacyjnych, wiodących poprzez Polesie na dalekie południe ku czarnomorskiemu wybrzeżu.

Podobnie czynniki społeczne zaciążyły nad dziejami dróg, łączących ziemie wschodnio-ruskie z Zachodem. Przebudowa życia gospodarczego Polski i W. Ks. Litewskiego w XV—XVI st., skierowanie handlu drzewnego i zbożowego ku wiślanemu wyjściu na morze wysunęły na pierwsze miejsce drogi wiodące na zachód ku Koronie i Gdańskowi. Wojny znów z czasów Jana Kazimierza tak wyniszczyły i wyludniły ziemie ruskie, że od tego czasu obserwujemy gwałtowny upadek życia gospodarczego i zdolności eksportowych Polesia, co konsekwentnie odbiło się na znaczeniu gospodarczem i handlowem dróg wiodących na zachód.

Słowem, w historji dróg poleskich spotykamy naprzemian okresy rozwoju a czasami i świetnego rozkwitu oraz okresy schyłku lub upadku w ścisłej zależności od ogólnej konjunktury politycznej czy gospodarczej, bardziej lub mniej korzystnej dla danej arterji komunikacyjnej. W tych warunkach zrozumiałem się staje, dlaczego arterje komunikacyjne, które ongiś przecinały Polesie i tętniły życiem, kiedy poprzez to terytorjum przewalały się fale państwowotwórczej energji W. Ks. Litewskiego, później zanikły i zatraciły niemal całkowicie swe dawne znaczenie.